ΦσΜ [2.1.5] Σύνδρομο Capgras

11 November 2010
Αρθρογράφος: Ebonmuse
Μετάφραση: EvanT
Το άρθρο αυτό είναι τμήμα του άρθρου “Το Φάντασμα στη Μηχανή”.
« Προηγούμενο Άρθρο [2.1.4] • Περιεχόμενα Επόμενο Άρθρο [2.2.1] »

Η διαταραχή γνωστή ως "Σύνδρομο Capgras" είναι ένα "από τα πιο σπάνια και ενδιαφέροντα σύνδρομα στη νευρολογία" (Ramachandran 1998, σελ.161). Ο ασθενής, που κατά τα άλλα είναι απόλυτα λογικός και διαυγής, ξαφνικά αρχίζει να επιμένει πως ένας στενός φίλος ή ένα αγαπημένο πρόσωπο (το έτερον ήμισυ, ενας γονιός ή ακόμα κι ένα κατοικίδιο) έχουν αντικατασταθεί από ένα σωσία που μοιάζει ακριβώς όπως και το χαμένο άτομο. Αν και αυτή η κατάσταση μπορεί να προκύψει σε περιπτώσεις σχιζοφρένειας ή άνοιας (όπως το Alzheimer) (Feinberg 2001, σελ.33), συχνά (στο ένα τρίτο των καταγεγραμμένων περιπτώσεων) εμφανίζεται σε άτομα που έχουν υποστεί τραύμα στο κεφάλι.

Πώς εξηγείται αυτή η κατάσταση; Η απάντηση βρίσκεται στο μεταιχμιακό σύστημα, ένα σύνολο δομών βαθειά στον εγκέφαλο που είναι υπεύθυνο για την ενεργοποίηση των συναισθημάτων. Όταν το οπτικό ερέθισμα έρχεται από το μάτι στον εγκέφαλο, πηγαίνει πρώτα στους κροταφικούς λοβούς, στο κέντρο οπτικής αναγνώρισης, όπου αναγνωρίζεται τι είναι αυτό που κοιτάει το άτομο (ένα πρόσωπο, ένα σπίτι, ένα ζώο κ.λπ.) και μετά η πληροφορία μεταδίδεται στην αμυγδαλή, την πύλη του μεταιχμιακού συστήματος, όπου καθορίζεται η συναισθηματική σημασία του αντικειμένου. Αν πρόκειται για το πρόσωπο ενός αγαπημένου, το μεταιχμιακό σύστημα παράγει την κατάλληλη συναισθηματική "θέρμη" για να καταλάβουμε ότι πράγματι πρόκειται για το άτομο αυτό.

Αλλά τι συμβαίνει αν ο εγκέφαλος έχει πάθει βλάβη και η αμυγδαλή δε συνδέεται πια με το οπτικό νεύρο; Σ’αυτή την περίπτωση, ο ασθενής μπορεί να αναγνωρίσει πρόσωπα, αλλά δεν μπορεί να βιώσει συναισθήματα που συνήθως σχετίζονται με το πρόσωπο αυτό. Στην ουσία το μυαλό λέει κάτι τέτοιο: "Αν αυτή είναι η μάνα μου, γιατί δε νιώθω σαν να είναι η μάνα μου;" (Ramachandran 1998, σελ.162) και ο μόνος τρόπος να γίνει αποδεκτή αυτή η αντίφαση είναι η αυταπάτη Capgras· να υποτεθεί ότι το πρόσωπο απλά μοιάζει με ένα άτομο σημαντικό στο θεατή.

Είναι σίγουρα ανησυχητικό το να συνειδητοποιούμε ότι τα συναισθήματα παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο στην κρίση. Μπορεί να ρωτήσει κάποιος: "Γιατί αυτή η διακοπή σύνδεσης παράγει μια τόσο ισχυρή αυταπάτη;" Ακόμα κι αν ο ασθενής δεν μπορεί να νιώσει συναισθηματικά κοντά σε άλλους, δεν μπορούν να τους αναγνωρίσουν με τη διάνοια; Υπό το δόγμα της ψυχής, μια άυλη, λογική συνείδηση σίγουρα δε θα επηρεαζόταν από ελαττώματα του εγκεφάλου. Αλλά ο υλισμός αφήνει στην άκρη την "κοινή λογική" που λέει ότι υπάρχει ένα ανθρωπάκι, ένας homunculus, που ζει μέσα στον εγκέφαλο και κατευθύνει τα δεδομένα σαν ελεγκτής εναέριας κυκλοφορίας. Είμαστε ο εγκέφαλός μας και τα ελαττώματά του είναι και ελαττώματα του νου.

Αλλά τι σχέση έχει το σύνδρομο Capgras με την έννοια της ταυτότητας; Όπως φαίνεται, αυτό το σύνδρομο έχει και μερικές άλλες, εντυπωσιακές παρενέργειες.

Η συναισθηματική "θέρμη" που παράγει το μεταιχμιακό σύστημα δεν είναι απαραίτητη μόνο για την αναγνώριση προσώπων. Απ’ό,τι φαίνεται, είναι σημαντική και για τη δημιουργία μακροπρόθεσμων αναμνήσεων.

Για παράδειγμα, φανταστείτε ότι πάτε στο μανάβικο και συναντάτε ένα φίλο που σας συστήνει ένα νέο άτομο, το Γιάννη.* Δημιουργείτε μια ανάμνηση και την κρατάτε στο μυαλό σας. Δυο βδομάδες μετά συναντάτε το Γιάννη στη βιβλιοθήκη. Σας λέει μια ιστορία για ένα κοινό φίλο και γελάτε· το μυαλό σας δημιουργεί άλλη μια ανάμνηση. Μετά από μερικές βδομάδες ξανασυναντάτε το Γιάννη στο γραφείο του. Είναι ιατρός-ερευνητής και φοράει λευκή φόρμα εργαστηρίου, αλλά τον αναγνωρίζετε αμέσως, βάσει των προηγούμενων συναντήσεων. Κι άλλες αναμνήσεις του Γιάννη δημιουργούνται κι αυτή τη φορά και τώρα έχετε στο μυαλό σας μια κατηγορία ονόματι "Γιάννης". Αυτή η νοητική εικόνα του Γιάννη διαρκώς εμπλουτίζεται κάθε φορά που τον συναντάτε και υποβοηθάται από την αυξανόμενη οικειότητα, που δημιουργεί κατάλληλο υπόβαθρο για τη σύνδεση των επεισοδίων. Τελικά δημιουργείτε μια γερή εικόνα του Γιάννη: λέει φοβερές ιστορίες, δουλεύει σε εργαστήριο, σας κάνει να γελάτε, ξέρει πολλά από κηπουρική κ.ο.κ. (Ramachandran 1998, p.169 *το πρωτότυπο όνομα είναι Joe)

Πώς συνδέει ο εγκέφαλος αυτά τα διάσπαρτα επεισόδια και αναγνωρίζει κάθε φορά ότι ο Γιάννης είναι το ίδιο άτομο; Σκεφτείτε πώς ο εγκέφαλος σ’αυτή την περίπτωση λειτουργεί περίπου όπως ένα σύστημα αρχειοθέτησης υπολογιστή. Κάθε φορά που συναντάμε κάποιον δημιουργείτε ένα "αρχείο" μνήμης. Πώς ξέρει το μυαλό ότι αυτό το αρχείο ανήκει στο "φάκελο" με τις παλιότερες αναμνήσεις του ίδιου ατόμου.

Η απάντηση βρίσκεται στο μεταιχμιακό σύστημα. Η συναισθηματική θέρμη που παράγει, απ’ό,τι φαίνεται, λειτουργεί σα μια κλωστή που δένει όλες αυτές τις σκόρπιες αναμνήσεις, δίνοντας στον εγκέφαλο να καταλάβει ότι αυτά τα αρχεία ανήκουν στον ίδιο "φάκελο". Αλλά τι γίνεται αν αυτή η θέρμη απουσιάζει; Το μυαλό δε θα είχε τρόπο να συνδέσει τις νέες αναμνήσεις με παλιότερες και αυτό οδηγεί τα άτομα με σύνδρομο Capgras να επιμένουν ότι τα άτομα που βλέπουν δεν είναι οι αγαπημένοι τους, αλλά άλλα άτομα που απλά τους μοιάζουν.

Ακολουθεί η ερώτηση: Εγώ μετράω ως "αγαπημένο άτομο" για τον εαυτό μου; Η εικόνα μου έχει συναισθηματικό περιεχόμενο για τον εγκέφαλό μου;

Ο Δρ. Ramachandran βρήκε την απάντηση στο ερώτημα τυχαία, ενώ εξέταζε έναν ασθενή με Capgras, ονόματι Αρθούρος.

Έδειχνα στον Αρθούρο φωτογραφίες του από ένα οικογενειακό άλμπουμ και του επεσήμανα μια φωτογραφία που είχε τραβηχτεί 2 χρόνια πριν το ατύχημα [που του προκάλεσε εν τέλει σύνδρομο Capgras]
-Ποιανού φωτογραφία είναι αυτη; τον ρώτησα.
-Αυτός είναι ένας άλλος Αρθούρος, απάντησε. Μου μοιάζει αλλά δεν είμαι εγώ.
Δεν μπορούσα να πιστέψω στ’αυτιά μου. Ο Αρθούρος πρέπει να κατάλαβε την έκπληξή μου γιατί συμπλήρωσε:
-Βλέπεις; Αυτός έχει μουστάκι. Εγώ δεν έχω. (σελ.172)

Δεν συνέβαινε το ίδιο όταν ο Αρθούρος κοιταζότανε στον καθρέφτη. Παρά την κατάστασή του, καταλάβαινε ότι το πρόσωπο στον καθρέφτη δεν μπορούσε να είναι παρά το δικό του. Αλλά η τάση να διχοτομεί τον εαυτό του εμφανίστηκε και σε άλλες περιπτώσεις. Κάποια στιγμή είπε: "Ναι, οι γονείς μου, μου έστειλαν μια επιταγή, αλλά την έστειλαν στον άλλο Αρθούρο" και μια μέρα είπε στη μάνα του: "Μαμά, αν ο πραγματικός Αρθούρος επιστρέψει, υπόσχεσαι να με θεωρείς φίλο και να με αγαπάς;" (ibid.)

Καμία δυϊστική εξήγηση δεν μπορεί να εξηγήσει αυτά τα χαρακτηριστικά του συνδρόμου Capgras. Η κατάσταση του Αρθούρου και άλλων ομοίων του μας δείχνει πως η έννοια του εαυτού και η ταυτότητα είναι ένα με τον εγκέφαλο και μπορούν να διασπαστούν με μια βλάβη σ’αυτόν. Όπως συνοψίζει ο Δρ. Ramachandran:

Πώς μπορεί ένα λογικό άτομο με κανονική νοημοσύνη να καταλήξει να θεωρεί ότι είναι δύο άτομα; Μοιάζει να είναι αντιφατική η διαίρεση του εαυτού, που είναι εκ φύσεως ενιαία. Αν εγώ άρχιζα να πιστεύω ότι παραπάνω από ένα άτομα, τότε για ποιον θα έκανα σχέδια; Ποιο θα ήταν ο "πραγματικός" εαυτός μου;

Για αιώνες οι φιλόσοφοι λένε πως αν υπάρχει ένα σίγουρο πράγμα για την ύπαρξή μας που είναι αδιαμφισβήτητο, αυτό είναι το απλό γεγονός ότι "υπάρχω ως ένα άτομο στο χώρο και το χρόνο". Αυτό το βασικό αξίωμα της ανθρώπινης ύπαρξης το αμφισβητεί η κατάσταση του Αρθούρου (σελ.172-173).

« Προηγούμενο Άρθρο [2.1.4] • Περιεχόμενα Επόμενο Άρθρο [2.2.1] »

Συνέχεια…


Το άρθρο έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο On the way to Ithaca, όπου και γίνεται ο σχολιασμός.