[ΑπΚ] 6ζ. Το Στοίχημα του Πασκάλ

10 October 2012

Αρθρογράφος: Ebonmuse
Μετάφραση: Evan T


« Προηγούμενο Άρθρο [6ς]
• Περιεχόμενα

Η πρόταση που είναι γνωστή ως “Στοίχημα του Πασκάλ” είναι ίσως ένα από τα πιο κοινά επιχειρήματα που προτάσσουν οι ένθεοι κατά της αθεΐας. Διατυπώθηκε πρώτη φορά από τον μαθηματικό του 17ου αιώνα Blaise Pascal και λέει περίπου τα εξής: Αν πιστεύω στον Θεό και δεν υπάρχει, δεν χάνω τίποτα. Αν πιστεύω στον Θεό και όντως υπάρχει, θα κερδίσω τον Παράδεισο. Αν από την άλλη δεν πιστεύω στον Θεό και δεν υπάρχει, ούτε χάνω, ούτε κερδίζω, ενώ αν δεν πιστεύω στον Θεό και υπάρχει, θα καταλήξω στην Κόλαση. Αφού έχω τα πάντα να κερδίσω και τίποτα να χάσω με το να πιστεύω στον Θεό, τότε λογικά θα πρέπει να πιστεύω σ’ αυτόν. Ή όπως το παρουσιάζουν κάποιοι ένθεοι: “Κι αν κάνεις λάθος;” (λες και οι άθεοι δεν έχουν σκεφτεί αυτή την πιθανότητα).

Μιας και το συναντώ με απελπιστική συχνότητα από ένθεους που προφανώς νομίζουν πως είναι συναρπαστικό επιχείρημα, θα ασχοληθώ μαζί του σ’ αυτό το άρθρο.

Το πρώτο και βασικότερο πρόβλημα με το Στοίχημα θα πρέπει να είναι προφανές σε όλους. Επιχειρηματολογεί υπέρ της πίστης σε θεό, αλλά δεν μας συμβουλεύει ποιον θεό να διαλέξουμε. Υπάρχουν εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, θεοί. Πώς θα επιλέξουμε τον σωστό; (Το άρθρο “Παίζοντας τον κοσμικό παπά” καλύπτει το αντικείμενο με μεγαλύτερη λεπτομέρεια). Ο Blaise Pascal ήταν Καθολικός και χρησιμοποιούσε το Στοίχημα υπέρ του Καθολικισμού, αλλά σήμερα χρησιμοποιείται κυρίως από ευαγγελικούς Προτεστάντες. Ωστόσο μπορεί να το χρησιμοποιήσει άνετα ο οπαδός οποιασδήποτε θρησκείας. Οι Μουσουλμάνοι μπορούν να πουν στους Χριστιανούς ότι λατρεύοντας τον Αλλάχ κερδίσουν τον Παράδεισο, όπου θα τους υπηρετούν για όλη την αιωνιότητα 72 ουρί, ενώ αν τον απορρίψουν μπορεί να καταλήξουν στην ισλαμική Κόλαση. Ένας Ζωροάστρης μπορεί να ανταπαντήσει πως μόνο ο Αχούρα Μάζντα είναι η πραγματική θεότητα, και όσοι πιστεύουν σ’ αυτόν και όχι στον Αλλάχ θα κερδίσουν την αιωνιότητα, ενώ οι άλλοι θα καταδικαστούν. Οι Ινδουιστές μπορεί να τον διακόψουν τότε και να πουν πως οι ανταμοιβές τού να πιστεύεις στον Κρίσνα είναι μεγάλες, και οι κίνδυνοι της απιστίας ακόμα μεγαλύτεροι. Ένας Βουδιστής μπορεί να τους διορθώσει ευγενικά όλους και να επισημάνει πως μπορούμε να κερδίσουμε την ευδαιμονία της Νιρβάνας ακολουθώντας το Οκταπλό Μονοπάτι και με διαλογισμό Ζαζέν· γιατί να μην το δοκιμάσουμε; Άλλωστε η εναλλακτική είναι η μετενσάρκωση ως ζώο, πεινασμένο φάντασμα ή καταραμένη ψυχή. Σ’ αυτό το σημείο θα επέμβει ένας αρχαίος Έλληνας και θα μας προειδοποιήσει για τη σκληρή τιμωρία που μας περιμένει στα Τάρταρα, αν απορρίψουμε την εξουσία του Δία. Εν τω μεταξύ, ενώ όλοι μαλώνουν, οι Ινδιάνοι Νεζ Περς κάθονται στην άκρη χαμογελώντας, σίγουροι πως ο κόσμος θα σβήσει το πρωί της τρίτης μέρας και πως ζούμε στα όνειρα της δεύτερης νύχτας και ότι η πίστη σ’ αυτό θα τους αποφέρει ανταμοιβές που κανείς από τους άλλους δεν μπορεί να φανταστεί.

Πώς θα επιλέξουμε τον σωστό Θεό μέσα από αυτή την πληθώρα; Πώς θα βρούμε τον σωστό Παράδεισο και θα αποφύγουμε τη σωστή Κόλαση; Το Στοίχημα δεν μας βοηθά καθόλου σ’ αυτό. Βάσει της λογικής του, θα πρέπει να πιστεύουμε σε κάθε υπερφυσικό ον για το οποίο υπάρχει ισχυρισμός ότι έχει τη δύναμη να μας τιμωρήσει ή να μας ανταμείψει. Οι ένθεοι που χρησιμοποιούν το Στοίχημα του Πασκάλ πιστεύουν στον Άγιο Βασίλη; Αν όχι, τότε είναι ασυνεπείς. Βάσει της λογικής του, θα έπρεπε να τον πιστεύουν γιατί, αν υπάρχει, τότε θα τους ανταμείψει με υπέροχα δώρα, διαφορετικά τι έχουν να χάσουν; (περισσότερα γι’ αυτό το θέμα δείτε στο Pascal’s Wager: Your Fortune Awaits.)

Εκ πρώτης όψεως, η πίστη σε κάθε θεό και κάθε θρησκεία μοιάζει η προφανής επιλογή στο δίλημμα, αλλά στην πραγματικότητα αυτό δεν είναι πρακτικό. Οι προσφορές θα ήταν τερατώδεις, θα ήταν αδύνατο να θυμόμαστε όλες τις τελετουργίες, και οι ώρες που θα έπρεπε να ξοδεύουμε κάθε μέρα σε τελετές και προσευχές θα ήταν περισσότερες από 24. Επιπλέον, οι περισσότερες θρησκείες έχουν εξαλείψει αυτή την εναλλακτική δηλώνοντας πως οι πιστοί οποιασδήποτε άλλης θρησκείας είναι καταραμένοι.

Είναι γεγονός πως η αθεΐα είναι μια ενιαία θέση, αλλά ο θεϊσμός όχι. Δεν υπάρχει “γενικός θεϊσμός”. Δεν μπορεί κάποιος να επιλέξει να “πιστέψει απλά σε κάτι”. Και η επιλογή δεν είναι, όπως νομίζουν κάποιοι Ευαγγελικοί, μεταξύ του Ευαγγελικού Χριστιανισμού και του τίποτα. Υπάρχουν εκατοντάδες θρησκείες και κανένας εκ των προτέρων λόγος να προτιμήσουμε τη μία έναντι της άλλης. Και ο ένθεος που επιλέγει τη λάθος θρησκεία έχει το ίδιο πρόβλημα με έναν άθεο που δεν διαλέγει καμία. Επομένως ο πρώτος πυλώνας του Στοιχήματος καταρρέει: δεν μπορεί κάποιος που επιλέγει έναν θεό και κάνει λάθος να πει πως δεν χάνει τίποτα.

Όλα αυτά φυσικά υποθέτουν πως ο Θεός θα τιμωρήσει τη λάθος πίστη με Κόλαση, και εδώ βρίσκεται η επόμενη ένσταση στο Στοίχημα του Πασκάλ: θεωρεί δεδομένο κάτι που δεν θα έπρεπε, συγκεκριμένα τη φύση του Θεού. Πώς μπορεί κάποιος να ξέρει στα σίγουρα ότι οι πιστοί θα ανταμειφθούν και οι άπιστοι θα τιμωρηθούν; Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς θεότητες που θα συμπεριφέρονταν διαφορετικά. Για παράδειγμα, μπορεί να έχουν δίκιο οι Ουνιβερσαλιστές, και ο Θεός να μην τιμωρεί κανένα, να τους συγχωρεί όλους και να τους στέλνει όλους στον Παράδεισο. Σ’ αυτή την περίπτωση οι άθεοι δεν έχουν τίποτα να χάσουν. Αντίθετα, υπάρχουν ένθεοι που πιστεύουν σε έναν θεό τόσο σκληρό και σαδιστικό, που η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων που έχει υπάρξει ποτέ θα καταλήξει σε αιώνια μαρτύριο. Δεν είναι και πολύ μεγάλο άλμα να φανταστεί κανείς έναν θεό που καταδικάζει τους πάντες, οπότε σ’ αυτή την περίπτωση ο ένθεος θα βράζει στο ίδιο καζάνι με τον άθεο. Μπορούμε να φανταστούμε και έναν θεό που δεν θέλει να τον πιστεύουμε, αλλά έχει στήσει τον κόσμο επίτηδες έτσι ώστε η ύπαρξή του να μοιάζει απίθανη και θα τιμωρήσει εκείνους που αγνόησαν τα στοιχεία στο όνομα της πίστης και θα ανταμείψει εκείνους που άφοβα άκουσαν το κάλεσμα της λογικής. (Το θαυμάσιο δοκίμιο του Richard Carrier The End of Pascal’s Wager περιγράφει ένα τέτοιο σενάριο). Σ’ αυτή την περίπτωση το Στοίχημα του Πασκάλ αντιστρέφεται και η πλάστιγγα γέρνει προς την άλλη μεριά· τώρα η αθεΐα είναι η θέση με τα περισσότερα κέρδη.

Η τρίτη ένσταση στο Στοίχημα του Πασκάλ είναι η ακόλουθη. Έστω ότι ένας άθεος ακούει το Στοίχημα, εντυπωσιάζεται και προσηλυτίζεται. Μετά πεθαίνει. Τι θα πει όταν βρεθεί μπροστά στον Θεό στις Πύλες του Παραδείσου; “Να σου πω, δεν πίστευα σε σένα, αλλά είπα να παίξω με τις πιθανότητες”; Θα μπει ένας τέτοιος άνθρωπος στον Παράδεισο;

Αν ο Θεός είναι παντογνώστης, τότε δεν είναι αφελής. Θα μπορεί να διακρίνει τη διαφορά μεταξύ αγνής πίστης και απλής δήλωσης πίστης που οφείλεται σε μια κυνική επιθυμία για ανταμοιβή ή στον φόβο της τιμωρίας. Το Στοίχημα του Πασκάλ παράγει το δεύτερο. Δεν είναι επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού. Δεν προσφέρει επιχειρήματα που καθιστούν την ύπαρξη του Θεού πιο πιθανή. Εν ολίγοις, δεν είναι λόγος για τον οποίο ο θεϊσμός είναι ορθός. Είναι μια απλή επίκληση στην απληστία συνδυασμένη με την απειλή βίας. “Είτε είναι αλήθεια, είτε όχι”, μας λέει, “δεν θα έπρεπε να πιστεύεις, μήπως και ανταμειφθείς;”

Η πραγματικότητα, όμως, δεν λειτουργεί έτσι. Ένας ειλικρινής άθεος δεν δυσπιστεί επειδή δεν έχει τίποτα να κερδίσει, αλλά επειδή η εξέταση των στοιχείων τον οδηγεί στο αποτέλεσμα αυτό. Αν ένας προσηλυτιστής από την Παναγία Εκκλησία της Αοράτου Ροζ Μονόκερω προσπαθούσε να με κάνει πιστό της θεότητάς του (μιας αόρατης, ροζ μονόκερου που ξεφυσά φωτιά και έχει ύψος 200 μέτρα), δεν θα με έπειθε και πολύ, ασχέτως πόσο θαυμάσιος θα ήταν ο παράδεισος που θα μου υποσχότανε. Παρομοίως, δεν έχω και πολύ μεγάλη επιθυμία να λατρέψω τον Γουόνκο μόνο και μόνο επειδή λένε πως η κόλασή του είναι 10 φορές χειρότερη από τη χριστιανική. Χωρίς στοιχεία δεν προτίθεμαι να πιστέψω ελαφρά τη καρδία στην ύπαρξη κανενός από τους δύο. Το ίδιο ισχύει και για τον χριστιανικό Θεό, τον Αλλάχ και άλλους, που άλλωστε στο μόνο που διαφέρουν απ’ τον Γουόνκο και τη Ροζ Μονόκερω είναι πως έχουν περισσότερους πιστούς. Το ζήτημα της ανταμοιβής και της τιμωρίας για την πίστη σε τέτοια όντα είναι εντελώς άσχετο. Δεν έχει νόημα να αναρωτιόμαστε για τις επιπτώσεις μιας πρότασης μέχρι να έχουμε συγκεντρώσει αρκετά στοιχεία για το αν η πρόταση είναι πιθανό να είναι ορθή.

Όλοι το κατανοούν αυτό. Άλλωστε, γιατί οι ένθεοι που χρησιμοποιούν το Στοίχημα του Πασκάλ απορρίπτουν την πίστη στον Αγιοβασίλη; Σύμφωνα με το επιχείρημά τους έχουν τα πάντα να κερδίσουν και απολύτως τίποτα να χάσουν με μια τέτοια πίστη, ασχέτως του πόσο χαμηλή είναι η πιθανότητα να υπάρχει ένα τέτοιο ον. Ωστόσο δεν ξέρω κανέναν ενήλικα ένθεο να πιστεύει στον χαρωπό άγιο από την Καισαρεία. Η αιτία είναι ότι κατανοούν ότι η έννοια του Άη Βασίλη είναι προφανώς ψευδής, μια έννοια χωρίς στοιχεία υπέρ της και ισχυρά στοιχεία κατά της, οπότε δεν έχουν πρόβλημα να διαφωνούν με τη λογική τού “ναι, αλλά αν…” και να την αγνοούν ως αδιάφορη. Η κατάσταση με τους άθεους και τον Θεό είναι παρόμοια.

Η τέταρτη και τελευταία ένσταση στο Στοίχημα είναι ότι μία από τις βασικές προτάσεις του είναι λάθος. Ο Πασκάλ υπέθεσε πως, αν κάποιος πιστεύει στον Θεό και προκύψει ότι Θεός δεν υπάρχει, τότε δεν θα έχει χάσει τίποτα. Αλλά αυτό δεν είναι σωστό. Όπως είπαμε και νωρίτερα, ο Πασκάλ ήταν Καθολικός και χρησιμοποιούσε το Στοίχημα για να προωθήσει τον Καθολικισμό. Αλλά το να είσαι Καθολικός έχει ένα κάρο υποχρεώσεις: να βρεις μια εκκλησία, να βαφτιστείς, να κοινωνάς, να κηδευτείς εκεί, να εξομολογείσαι, να πηγαίνεις στη λειτουργία κάθε Κυριακή (αφήνοντας ίσως και το κατιτίς στο παγκάρι), να αποδεχθείς πως δεν θα χρησιμοποιήσεις ποτέ αντισύλληψη, ότι δεν θα κάνεις ποτέ έκτρωση, να υποσχεθείς να αναθρέψεις και τα παιδιά σου ως Καθολικά κ.ο.κ. Δεν πρόκειται για μια ασήμαντη επένδυση χρόνου και χρήματος, για να μη μιλήσουμε για την ευθύνη που θα πρέπει να μοιράζεσαι ως μέλος μιας Εκκλησίας που ακόμη συνεχίζει να διασπείρει μιζέρια στην ανθρωπότητα με το να αντιμάχεται αποδεδειγμένα ασφαλή και φθηνά μέσα αντισύλληψης στον Τρίτο Κόσμο· μιας Εκκλησίας που ακόμη και τώρα μοιάζει να προτιμά να προστατεύει τα πλούτη της από τις μηνύσεις για σεξουαλικές κακοποιήσεις για τις οποίες ευθύνονται ιερείς της, παρά να φροντίσει να μην ξανασυμβούν τέτοια περιστατικά.

Αλλά και η πίστη σε άλλες θρησκείες δεν είναι τζάμπα. Αν κάποιος θέλει να είναι Αναγεννημένος Χριστιανός, έχει καθήκον να προσηλυτίζει, κάτι που μπορεί να του κοστίσει φίλους και αγαπημένα άτομα. Αν επιλέξει να είναι Μουσουλμάνος, πρέπει να προσεύχεται 5 φορές τη μέρα, να νηστεύει όλη τη μέρα την περίοδο του Ραμαζανιού, και πρέπει να προσκυνήσει τη Μέκκα τουλάχιστον μια φορά στη ζωή του. Αν επιλέξει να είναι ορθόδοξος Εβραίος, πρέπει να ακολουθεί αυστηρές διατροφικές απαγορεύσεις, αλλά και έναν σωρό νόμους που ρυθμίζουν κάθε πτυχή της ζωής του. Τίποτα από αυτά δεν είναι ασήμαντη επενδύση. Οι περισσότερες θρησκείες απαιτούν θεμελιώδεις αλλαγές στον τρόπο ζωής, τη συμπεριφορά, τη νοοτροπία και την προσωπική κοσμοθέαση.

Και αν ο θεός στον οποίο πιστεύει κάποιος δεν υπάρχει, είναι αλήθεια πως δεν έχασε τίποτα; Ένας άθεος θα έλεγε πως ο πλανεμένος ένθεος έχασε κάτι πραγματικά σημαντικό: αυτό το άτομο έζησε όλη τη ζωή του, τη μοναδική ζωή που είχε, πιστεύοντας ένα ψέμα. Είναι ασήμαντη αυτή η απώλεια; Θα έπρεπε να χαιρόμαστε να πηγαίνουμε στον τάφο γοητευμένοι από την ευδαιμονία της άγνοιας; Ή μήπως δεν είναι μια τραγική σπατάλη της ανεκτίμητης λογικής ικανότητας που όλοι διαθέτουμε; Ίσως υπάρχει ζωή μετά θάνατον, αλλά αυτό που είναι αδιαμφισβήτητο είναι ότι σίγουρα υπάρχει επίγεια ζωή, μια ζωή που η βραχύτητά της την κάνει ακόμα πιο πολύτιμη και που δεν θα έπρεπε να σπαταλιέται. Προσωπικά θεωρώ πως δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να ζει κανείς τη ζωή του από το να αναζητά άφοβα την αλήθεια. Δηλώνω πως η χαρά της κατανόησης, η ηδονή της ανακάλυψης, είναι που ολοκληρώνει την ύπαρξή μας (ΣτΜ: και η απόλαυση της δημιουργίας, θα συμπλήρωνα εγώ), και όχι η δουλική αφοσίωση στον κάθε διπολικό ουράνιο τύραννο που σκαρφίζεται ο νους του ανθρώπου, μόνο και μόνο για την αμυδρή περίπτωση πως μπορεί να υπάρχει.

Κλείνοντας, θα πω το εξής ως τροφή για σκέψη: Οι προσηλυτιστές που χρησιμοποιούν το Στοίχημα του Πασκάλ θα έπρεπε να αναρωτηθούν αν πιστεύουν σε έναν Θεό που εκτιμά τα εγωιστικά στοιχήματα περισσότερο από την αγνή και ειλικρινή έλλειψη πίστης. Ακόμα και αν κάποιος επιλέξει να πιστέψει, είναι καλύτερα να το κάνει ως αποτέλεσμα κριτικής σκέψης και εξέτασης των στοιχείων, παρά ως αδιάφορη επιλογή βάσει της πιθανότητας της μεγαλύτερης ανταμοιβής. Το Στοίχημα αυτό θα έκανε ασήμαντη και την αθεΐα και τον θεϊσμό, υποβιβάζοντάς τα σε μια επιλογή 50-50, στο στρίψιμο ενός νομίσματος. Ως άθεος λέω ότι δεν πρέπει να ορκιζόμαστε πίστη σε όποιον μας προσφέρει την καλύτερη δωροδοκία, αλλά να βασίσουμε την απόφασή μας στις αποδείξεις.

Συνέχεια…


Το άρθρο έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο On the way to Ithaca, όπου και γίνεται ο σχολιασμός.