Όταν το 2008 μια αγγλίδα δασκάλα καταδικάσθηκε για βλάσφημες πράξεις στο Σουδάν, έγινε μεγάλη κινητοποίηση στη χώρα της. Αλλά ορισμένοι επισήμαναν ότι δεν ήταν λογικό να διαμαρτύρονται οι Βρετανοί για την ελευθεροκτόνο και οπισθοδρομική νομοθεσία του Σουδάν ενόσω στη χώρα τους η βλασφημία εξακολουθεί να είναι ποινικά κολάσιμη. Η καταργητική κίνηση ενδυναμώθηκε. Ακόμη και η ηγεσία της αγγλικανικής εκκλησίας δήλωσε ότι δεν εναντιώνεται στην κατάργηση του αδικήματος. Το Κοινοβούλιο εδέησε να αποποινικοποιήσει τη βλασφημία στις 8-5-2008. Και το έκανε με λίγες απλές λέξεις: «Καταργούνται στην Αγγλία και στην Ουαλία τα αδικήματα εθιμικού δικαίου της βλασφημίας και του βλάσφημου δημοσιεύματος» (άρθρο 79, 1 του Criminal Justice and Immigration Act).

Στη Γαλλία, χώρα του διαφωτισμού και δομικά αποστασιοποιημένη από την καθολική και οποιαδήποτε άλλη εκκλησία, η βλασφημία δεν αποτελούσε αδίκημα από την εποχή της Διακήρυξης του 1789 που εγγυήθηκε την ελεύθερη έκφραση, ανεξάρτητα από το τι πιστεύουν και επιθυμούν οι κοσμικές και θρησκευτικές αρχές. Μια ιστορικά ερμηνευόμενη εξαίρεση αφορούσε τις περιοχές της Αλσατίας και Λωρραίνης. Όταν προσαρτήθηκαν στη Γαλλία στο τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, οι περιοχές αυτές διατήρησαν τμήματα της γερμανικής νομοθεσίας, ιδίως σε θρησκευτικά και εργασιακά θέματα. Τα άρθρα 166 και 167 του τοπικού ποινικού κώδικα προέβλεπαν ποινή φυλάκισης μέχρι τρία χρόνια για «δημόσια βλασφημία εναντίον του Θεού». Όπως και στην Αγγλία, οι διατάξεις ήταν ανενεργές επί δεκαετίες και πολλοί ζητούσαν την κατάργησή τους.

Το 2013, ένωση μουσουλμάνων νομικών μήνυσε το περιοδικό Charlie Hebdo στο Στρασβούργο, επικαλούμενο την τοπική νομοθεσία. Το δικαστήριο θεώρησε τη διαδικασία άκυρη, αλλά η υπόθεση άφησε τραυματικά ίχνη. Η γελοιοποίηση ιερών και οσίων δεν είναι αδίκημα στο Παρίσι, αλλά μπορεί να σε στείλει φυλακή στο Στρασβούργο, αν το έντυπο πωλείται και εκεί. Τον Ιανουάριο του 2015 έγινε, ως γνωστόν, η τρομοκρατική επίθεση στα γραφεία του Charlie Hebdo, επιβάλλοντας σιωπή θανάτου σε συνεργάτες του. Τη στιγμή που σχεδόν σύσσωμη η Γαλλία δήλωνε «Nous sommes Charlie» και έπνεε μένεα κατά των θρησκόληπτων δολοφόνων θα ήταν τραγελαφικό ένα δικαστήριο της Αλσατίας να δικάσει συντελεστές εκείνου ακριβώς του περιοδικού για βλασφημία.

Πολλές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένων των θρησκευτικών ηγετών της Αλσατίας από όλες τις μεγάλες θρησκείες, ζήτησαν την κατάργηση των περί βλασφημίας διατάξεων. Με την ευλογία λοιπόν ποιμνίου και ποιμεναρχών, το γαλλικό Κοινοβούλιο έβαλε σφήνα σε νόμο περί κοινωνικής πολιτικής το άρθρο 172 που καταργούσε τα άρθρα 166 και 167 του Ποινικού Κώδικα Αλσατίας και Λωρραίνης περί βλασφημίας. Ο νόμος τέθηκε σε ισχύ στις 27-1-2017, πετώντας στα σκουπίδια της ιστορίας το απομεινάρι της προδιαφωτιστικής απαγόρευσης βλασφημίας στη Γαλλία.

Δανία. Κληρονομική μοναρχία με κρατική θρησκεία (η ευαγγελική Folkekirke) και τεράστιο σεβασμό στις παραδόσεις και στην «κοινοτική» ζωή. Από αιώνες ήταν έγκλημα να περιγελάς ή να καθυβρίζεις τα θεία, απαγόρευση που εξέφραζε από το 1866 η §140 του Ποινικού Κώδικα, προβλέποντας ποινή φυλάκισης μέχρι τέσσερις μήνες. Ουδείς είχε καταδικασθεί για βλασφημία στη Δανία από το 1946. Παρά ταύτα, φανατικοί θρησκευόμενοι εξακολουθούσαν να μηνύουν «βλάσφημους», συμπεριλαμβανομένων των δημοσιογράφων που το 2005 δημοσίευσαν γελοιογραφίες με τον Μωάμεθ στην εφημερίδα Jyllands-Posten. Και ενώ οι Δανοί έμεναν άναυδοι μπροστά στους μουσουλμάνους που ανά τον πλανήτη έκαιγαν δανέζικες σημαίες και επιτίθεντο σε πρεσβείες της χώρας με αφορμή τη δημοσίευση ορισμένων γελοιογραφιών σε μια επαρχιακή εφημερίδα, δημοσιογράφοι της εφημερίδας αντιμετώπιζαν ποινικές διώξεις στη χώρα τους!
Το παράλογο οξύνθηκε το 2015 όταν ασκήθηκε εισαγγελική δίωξη κατά Δανού που δημοσιοποίησε στο facebook βίντεο στο οποίο έκαιγε στον κήπο του ένα αντίτυπο του Κορανίου. Αυτός ο κύριος μπορεί να είναι άξεστος ή ανόητος. Αλλά το δανέζικο κράτος μπορεί να τον φυλακίσει γιατί εκφράζει τη γνώμη του; Τον Φεβρουάριο του 2016 έγιναν επιθέσεις στην Κοπεγχάγη κατά «απίστων» από έναν Δανό μουσουλμάνο με νεκρούς και τραυματίες. Ήταν αδύνατο να συνεχισθεί η δίκη κατά του «βλάσφημου του facebook». Μετά από διαβουλεύσεις και πιέσεις οργανώσεων, το δανέζικο Κοινοβούλιο ψήφισε τον νόμο 675 της 8-6-2017. Ας θαυμάσουμε τη δωρική απλότητα της διάταξης: «Kαταργείται η §140».

Καταργώντας το αδίκημα της βλασφημίας, η Αγγλία, η Γαλλία και η Δανία εξασφάλισαν μεγαλύτερη ελευθερία στους πολίτες τους και οι ίδιες εκπολιτίσθηκαν. Με ανάλογο τρόπο, η Νορβηγία, η Ισλανδία και η Μάλτα αποποινικοποίησαν τη βλασφημία τα τελευταία χρόνια.
(Από το άρθρο και μετά στις χώρες που αποποινικοποίησαν τη βλασφημία έχει προστεθεί και η Ιρλανδία, ενώ επίσης και η κυβέρνηση της Ισπανίας έχει εκφράσει την ίδια πρόθεση).

Ας έρθουμε στα καθ’ ημάς.

Η κατάργηση της διάταξης είναι νομικοπολιτικά επιβεβλημένη. Θα επιλύσει πρακτικά προβλήματα και θα επιτρέψει στον καθένα να εκφέρει τη γνώμη του επί θρησκευτικών ζητημάτων, χωρίς να αντιμετωπίζει το ενδεχόμενο δίωξης για ένα αδίκημα χωρίς θύμα και επαρκή συνταγματική δικαιολόγηση.

H απαγόρευση βλασφημίας δεν επιτελεί γενικοπροληπτικές ούτε ειδικοπροληπτικές λειτουργίες. Αναπτύσσει μόνον συμβολικά αποτελέσματα, παρέχοντας ποινική στήριξη στην κρατική θρησκευτικότητα, δείχνοντας δηλαδή σε όλους ότι το κράτος αποδοκιμάζει και τιμωρεί την προσβολή του θείου. Αυτό το μήνυμα έρχεται ωστόσο σε αντίθεση με τη σύγχρονη συνταγματική οργάνωση και δείχνει ότι η ποινική νομοθεσία χρησιμοποιείται για πολιτικές σκοπιμότητες, κάτι που επίσης βρίσκεται σε αντίθεση με τις επαγγελίες της (προστασία των «εννόμων αγαθών» των ατόμων). Η πρακτική λειτουργία της διάταξης περί βλασφημίας συνιστά συνεπώς το βασικό επιχείρημα για την κατάργησή της.

Το τελευταίο (και καθοριστικό) επιχείρημα υπέρ της κατάργησης είναι ότι η απαγόρευση βλασφημίας στην Ελλάδα δεν προστατεύει τις θρησκείες εν γένει, αλλά αποκλειστικά την Ορθόδοξη Εκκλησία. Η αστυνομία και η εισαγγελία αναλαμβάνουν εργολαβικά την καθημερινή επικύρωση της κρατικής ευσέβειας με το να καταστέλλουν τις «καθημερινές βλασφημίες» και ορθόδοξοι λειτουργοί, αμειβόμενοι από το κράτος, ενίοτε σε συνεννόηση με ακροδεξιούς πολιτικούς, διώκουν καλλιτέχνες που τους ενοχλούν. Δεν έχει γίνει γνωστή επί δεκαετίες δίωξη προς υπεράσπιση οποιασδήποτε άλλης θρησκείας, δείχνοντας την πραγματική και εξόχως μεροληπτική, λειτουργία των διατάξεων στην πράξη. Εν προκειμένω η ποινική δικαιοσύνη λειτουργεί ως ένα είδος ιδιωτικής ασφάλειας μιας και μόνο θρησκείας και υπακούει στο τελετουργικό επιβεβαίωσης της κρατικής θρησκευτικότητας.

Η αλλοδαπή εμπειρία δείχνει ότι υπάρχει συνεχές ρεύμα καταργήσεων, όπως είδαμε. Εκτός από τους φιλελεύθερους λόγους αρχής, συνειδητοποιήθηκε ότι οι διώξεις και καταδίκες οξύνουν τα πνεύματα και απειλούν την κοινωνική ειρήνη πολύ περισσότερο απ’ ό,τι μια φράση ή ένα έργο τέχνης.

Ακόμη και όποιος θεωρεί κακόγουστες και αποδοκιμαστέες τις ειρωνείες του Charlie Hebdo δεν μπορεί να ανεχθεί μια κατάσταση στην οποία τα κράτη διώκουν ποινικά και φυλακίζουν όσους οι θρησκευόμενοι τρομοκράτες θέλουν να σκοτώσουν.

Στην Ελλάδα η συνταγματική, πολιτική και πολιτιστική ύπαρξη μιας επικρατούσας θρησκείας –και, μέσω αυτής, η επικράτηση του θρησκεύειν στη δημόσια ζωή– θέτει ισχυρότατα εμπόδια σε μεταρρυθμιστικές προσπάθειες. Καμιά πολιτική «αλλαγή» μετά από το τέλος της στρατιωτικής δικτατορίας δεν στάθηκε ικανή να αποχρωματίσει θρησκευτικά το κράτος. Οι θρησκευτικού περιεχομένου φεουδαρχικές επιβιώσεις εμφανίζουν ιδιαίτερη ανθεκτικότητα και η κατάργηση της διάταξης χωρίς βαθύτερες αλλαγές στη συνταγματική αυτοκατανόηση του ελληνικού κράτους φαίνεται αδύνατη.

Ωστόσο κανένας πολιτικός «ρεαλισμός» δεν πρέπει να αποτρέπει τη νομικοπολιτική κριτική και τον κοινωνικό αγώνα για την εξάλειψη ρυθμίσεων που οι πολίτες κρίνουν απαράδεκτες και το κράτος θα όφειλε να καταργήσει για λόγους συνέπειας προς τις συνταγματικές εξαγγελίες του.

Η αποποινικοποίηση της βλασφημίας είναι μικρό και δειλό βήμα εκπολιτισμού του κράτους. Βήμα απειροελάχιστο, αλλά απόλυτα αναγκαίο, *beep* το χριστό μου, *beep*…

Στην περίπτωση της βλασφημίας, όμως, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο.

Στη συνείδησή μας η βλασφημία έχει ταυτιστεί με υβριστικές εκφράσεις. Όμως δεν περιορίζεται σε αυτές, ούτε αποτελούν αυτές αναγκαία συνθήκη για βλασφημία. Η Ένωση Αθέων, λόγου χάρη, οργανώνει κάθε χρόνο το Φανερό Δείπνο και τη γιορτή του Αγίου Οινοπνεύματος. Ο τίτλος αυτών των εκδηλώσεων θα μπορούσε να θεωρηθεί βλάσφημος, καθώς αποτελεί λογοπαίγνιο βασισμένο σε μεγάλες χριστιανικές γιορτές. Ωστόσο δεν είναι υβριστικός, ούτε προσβλητικός.

Απλώς τολμά να αμφισβητήσει την ιερότητα ενός δόγματος.

Αυτός είναι ο πραγματικός λόγος που ενοχλεί. Για τον ίδιο λόγο που ενοχλούν τόσο τα έργα τέχνης και τα σατιρικά δημοσιεύματα, ενώ κανείς δεν ασχολείται με την καθημερινή καθύβριση των θείων από οργισμένους οδηγούς ή με τον χλευασμό του μοναστικού και του ιερατικού σχήματος από αναρίθμητους βλάσφημους καρναβαλιστές ετησίως.

Όσο για τη θρησκευτική ελευθερία, είναι προφανές ότι διόλου δεν περιορίζεται από τη βλασφημία. Η σκληρή κριτική, η σάτιρα και η χλεύη ενδεχομένως να δυσαρεστούν, αλλά δεν εμποδίζουν διόλου τους πιστούς στην άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων.
Ο νόμος πρέπει να προστατεύει την ελεύθερη άσκηση της θρησκευτικότητας, αλλά ταυτόχρονα θα πρέπει να γίνει σαφές ότι οι ίδιες οι θρησκείες δεν συνιστούν κάτι παραπάνω από συστήματα ιδεών, η κριτική και ο σχολιασμός των οποίων πρέπει να είναι τελείως ελεύθερη σε μια σύγχρονη κοινωνία που επιζητά την πρόοδο. Και ο νόμος θα πρέπει να προστατεύει και την άσκηση της κριτικής αυτής, αντί να την ποινικοποιεί.

Το γεγονός αυτό έχει γίνει κατανοητό από τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη, που καταργούν ένα-ένα τις διατάξεις περί βλασφημίας από τη νομοθεσία τους: το 2008 καταργήθηκαν στην Αγγλία και την Ουαλία, το 2009 στη Νορβηγία, το 2014 στην Ολλανδία, το 2015 στην Ισλανδία, το 2016 στη Μάλτα, το 2017 στη Γαλλία και τη Δανία. Πιο πρόσφατη η περίπτωση της Ιρλανδίας, όπου στις 26 Οκτωβρίου 2018 αποφασίστηκε με δημοψήφισμα να καταργηθεί η συνταγματική διάταξη περί βλασφημίας. Μολαταύτα, στην Ελλάδα του 21ου αιώνα, η βλασφημία εξακολουθεί να αποτελεί ποινικό αδίκημα.

Τον Ιούνιο του 2012 συνελήφθησαν τρεις ηθοποιοί της παράστασης «Corpus Christi», έπειτα από μήνυση που κατατέθηκε για καθύβριση θρησκεύματος και κακόβουλη βλασφημία. Με εντολή εισαγγελέα οι τρεις καλλιτέχνες αφέθηκαν ελεύθεροι, όμως σε βάρος τους σχηματίστηκε δικογραφία. Η Ιερά Σύνοδος είχε χαρακτηρίσει το έργο «βλάσφημο» και «απαράδεκτο».

Τον Σεπτέμβριο του 2012 συνελήφθη ο δημιουργός της σατιρικής σελίδας «Γέρων Παστίτσιος», αντιμετωπίζοντας κατηγορίες για κακόβουλη βλασφημία και καθύβριση θρησκεύματος, λίγες μέρες μετά από κατάθεση επίκαιρης ερώτησης στη Βουλή από το κόμμα της Χρυσής Αυγής σχετικά με το ζήτημα και τέσσερις μόλις μέρες μετά την αρνητική απάντηση του τότε Υφυπουργού Δικαιοσύνης Κωνσταντίνου Καραγκούνη, με σιωπηλή συναίνεση του υπόλοιπου κοινοβουλίου, σε αίτημα βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ, Πέτρου Τατσόπουλου, για την κατάργηση των άρθρων του Ποινικού Κώδικα περί βλασφημίας.

Καταδικάστηκε σε 10 μήνες φυλάκιση με αναστολή για καθύβριση θρησκεύματος κατ’ εξακολούθηση. Άσκησε έφεση και τελικά έπαυσε η ποινική δίωξη βάσει ενός άλλου νόμου, που εξάλειφε το αξιόποινο μικρών αδικημάτων. Αλλά ο κατηγορούμενος δεν αθωώθηκε, ενώ φυσικά τα επαίσχυντα άρθρα του Ποινικού Κώδικα παραμένουν σε ισχύ και εξακολουθούν να εφαρμόζονται, σε βάρος της ελεύθερης έκφρασης.

Τον Ιούνιο του 2016 η Ένωση Αθέων, μέλος της Διεθνούς Αθεϊστικής Συμμαχίας (Atheist Alliance International) και της Ευρωπαϊκής Ουμανιστικής Ομοσπονδίας (European Humanist Federation), συνυπογράφει με 54 οργανώσεις από όλο τον κόσμο κοινή ανακοίνωση που στάλθηκε στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, ζητώντας την κατάργηση των άρθρων περί βλασφημίας από τον ελληνικό ποινικό κώδικα.

Οκτώ χρόνια μετά τις συλλήψεις, παρά την αλλαγή κυβέρνησης, παρά τις επανειλημμένες ενέργειες βουλευτών και πολιτών, παρά το γεγονός ότι η κοινωνία είναι παραπάνω από ώριμη, το ελληνικό κράτος δεν έχει τολμήσει ακόμη να καταργήσει τα αναχρονιστικά αυτά άρθρα του Ποινικού Κώδικα.

Η Ελλάδα ανέκαθεν βρισκόταν σε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών. Σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ, κατοικείται από ένα μωσαϊκό λαών όλου του κόσμου ενώ καθημερινά καταφθάνουν νέοι μετανάστες και πρόσφυγες, πολλοί από τους οποίους εγκαθίστανται μόνιμα στη χώρα μας, φέρνοντας μαζί τους την κουλτούρα τους, τα έθιμά τους και φυσικά τις θρησκείες τους. Ανάμεσά τους βρίσκονται και πολλοί άθεοι, όπως είμαστε σε θέση να ξέρουμε, καθώς αρκετοί από αυτούς έρχονται σε επαφή μαζί μας για στήριξη και βοήθεια. Ταυτόχρονα, όλο και περισσότεροι Έλληνες απομακρύνονται από τις παραδοσιακές θρησκείες. Είτε διαμορφώνουν μια πιο σύγχρονη, προσωπική θρησκευτικότητα είτε γίνονται άθρησκοι, άθεοι ή αγνωστικιστές.

Όλοι αυτοί οι άνθρωποι συνθέτουν ένα πολυσύνθετο τοπίο, γεμάτο ποικίλες ιδέες και πεποιθήσεις, πολύ διαφορετικές μεταξύ τους. Είναι επόμενο ότι όλες αυτές οι ιδέες θα συζητηθούν, θα γίνουν αντικείμενο κριτικής και σχολιασμού, πολλές φορές ακόμη και απαξίωσης, σάτιρας ή χλεύης. Είναι ανεδαφικό να προσπαθήσουμε να τις διατηρήσουμε στο απυρόβλητο. Και είναι απαράδεκτο να το επιχειρήσουμε καθιστώντας την προσβολή ιδεών ποινικό αδίκημα.

Με τη βλασφημία θίγονται ιδέες, όχι πρόσωπα. Οι βλάσφημοι όχι μόνο δεν βλάπτουν κανέναν, αλλά αντίθετα κινδυνεύουν οι ίδιοι, όχι μόνο από τους εύθικτους που ίσως τους επιτεθούν, όπως έγινε στην παράσταση του Corpus Christi, αλλά κι από το ίδιο το κράτος που τους τιμωρεί, ενώ θα έπρεπε να τους προστατεύει.

Στην Ένωση Αθέων έχουμε συντάξει εδώ και χρόνια μια πλήρη πρόταση για τον διαχωρισμό εκκλησίας-κράτους στην οποία ζητάμε, μεταξύ άλλων, την κατάργηση όλων των διακρίσεων και ποινικοποιήσεων που έχουν θρησκευτική βάση.

Ζητάμε να καταργηθεί το Έβδομο Κεφάλαιο του Ποινικού Κώδικα “Επιβουλή της θρησκευτικής ειρήνης”. Τα άρθρα 198, 199 και 200 να καταργηθούν πλήρως, ενώ το άρθρο 201 που αφορά περιύβριση νεκρού μπορεί να ενταχθεί σε άλλο κεφάλαιο. Τα πραγματικά αδικήματα που προβλέπονται εδώ καλύπτονται ήδη από τις διατάξεις περί διατάραξης της δημόσιας τάξης και περί εξύβρισης. Δεν χρειάζεται ειδική διάταξη περί διατάραξης της λεγόμενης “θρησκευτικής” ειρήνης. Όσο για τη βλασφημία, δηλαδή την προσβολή θρησκευτικών δογμάτων, με όποιον τρόπο κι αν γίνεται, έστω και μέσω σάτιρας ή ακόμη και χλεύης, δεν συνιστά αδίκημα από την άποψη της πολιτείας, αλλά ελευθερία έκφρασης.

Και η ελευθερία έκφρασης οφείλει να είναι αδιαπραγμάτευτη.