Θεϊστική Κοσμογονία (εις άτοπον απαγωγή)

Ακούσια δημιουργία

Έχουμε πολλά παραδείγματα ακούσιας δημιουργίας στην παγκόσμια μυθολογία και δύο χαρακτηριστικά από αυτά έρχονται από τους αρχαίους ημών προγόνους.

Μια φορά που η Ήρα κοιμόταν, την πλησίασε ο νεογέννητος Ηρακλής και άρχισε να βυζαίνει. Η Ήρα ξύπνησε και χτύπησε το βρέφος για να φύγει και από το γάλα που χύθηκε δημιουργήθηκε ο Γαλαξίας μας. Προφανώς η Ήρα δεν είχε καμία πρόθεση να δημιουργήσει το Γαλαξία. Ήταν ένα ατύχημα.

Συμπτωματικά γεννήθηκε και η Αφροδίτη. Πήρε, λέει ο μύθος, ο Κρόνος ένα δρεπάνι για να σκοτώσει τον Ουρανό και όπως τον έσφαξε έσταξε αίμα στη θάλασσα και από το θεϊκό αυτό αίμα αναδύθηκε η Αφροδίτη. Ομοίως κι εδώ, η γέννηση της Αφροδίτης ήταν ένα τυχαίο γεγονός. Παρόμοι περιστατικά υπάρχουν και σε άλλες μυθολογίες.

Τι θα σήμαινε κάτι τέτοιο στη χριστιανική κοσμογονία; Έστω ότι ο Γιαβχέ δημιουργεί το σύμπαν κατά λάθος. Δεν είχε καμία πρόθεση να το δημιουργήσει, αλλά με κάποιο τρόπο προέκυψε. Τι θα σήμαινε αυτό;

Κατ’αρχάς, αυτό θα σήμαινε είτε ότι ο Γιαχβέ δεν είναι παντογνώστης, αφού δεν προέβλεψε τα αποτελέσματα των ενεργειών του, ειδικά στην περίπτωση της τυχαίας δημιουργίας, είτε ότι ο Γιαχβέ έχει ένα είδος θεϊκού υποσυνείδητου που δρα εν αγνοία του. (Η δεύτερη εναλλακτική είναι πιο extreme, αλλά οι έντονοι ανθρωπομορφισμοί της Παλαιάς Διαθήκης μου δίνουν το δικαίωμα να εικάσω κι εγώ έναν επιπλέον ανθρωπομορφισμό. Θέλω εξ άλλου να καλύψω όλες τις πιθανότητες.)

Σ’αυτή την περίπτωση οι εναλλακτικές είναι τέσσερις:

α) Ο Γιαχβέ δημιουργεί τον κόσμο ασυνείδητα και δεν το έχει αντιληφθεί. Αντ’αυτού τα νήματα τα κινεί το θεϊκό υποσυνείδητο. Σ’αυτή την περίπτωση ο Γιαχβέ, και κατ’επέκταση ο Χριστιανικός Θεός, που λατρεύουν οι άνθρωποι δεν είναι επί της ουσίας ο Θεός, αλλά το ίδιο το θεϊκό υποσυνείδητο απ’ευθείας. Αυτό θα εξηγούσε εν μέρει την ασταθή συμπεριφορά που επιδεικνύει το θείο μέσα στα ιερά κείμενα των μονοθεϊστικών θρησκειών (Ισλαμισμού συμπεριελαμβανομένου).

β) Ο Γιαχβέ δημιουργεί τον κόσμο ασυνείδητα, αλλά κάποια “στιγμή” το αντιλαμβάνεται. Αυτή η εναλλακτική ίσως να ήταν η φυσική εξέλιξη του δόγματος των Μαρκιωνιτών, αν είχαν επιβιώσει αρκετά για να αναπτύξουν απολογητική σκέψη. Οι Μαρκιωνίτες πίστευαν ότι ο κόσμος είναι δημιούργημα ενός κατώτερου θεού (του θεού της Παλαιάς Διαθήκης) και ο Ιησούς είναι ένας ανώτερος θεός που ήρθε να μας λυτρώσει. Αν υποθέσουμε ότι ο κατώτερος θεός αυτός είναι το θεϊκό υποσυνείδητο, δικαιολογούνται αρκετά πράγματα στις γραφές των μονοθεϊστών. (Σ’αυτό το σενάριο το Ισλάμ θεωρεί το Μωάμεθ σωτήρα· απλά η συνειδητοποίηση από μεριάς Θεού γίνεται αργότερα στην ανθρώπινη ιστορία).

γ) Το σύμπαν είναι υποπροϊόν κάποιας άλλης θεϊκής ενέργειας, οπότε ο Γιαχβέ προσπαθεί να λύσει τα προβλήματα στον κόσμο αυτό εκ των υστέρων χωρίς να επιθυμεί να τον αλλάξει ριζικά. Τα ανθρώπινα όντα, καθ’ότι δεν είναι σχεδιασμένα εξ αρχής καθ’εικόνα και ομοίωση παρανοούν τις ενδιάμεσες αποκαλύψεις, οπότε καθίσταται αναγκαία η ενσάρκωση του Θεού στη Γη. (Αυτή η εναλλακτική θέτει στην ίδια βάση όλους τους μεσσίες, όλων των θρησκειών).

δ) Το σύμπαν είναι υποπροϊόν κάποιας θεϊκής ενέργειας και ο Γιαχβέ δεν έχει αντιληφθεί την ύπαρξη του σύμπαντος, ούτε και πρόκειται (καθότι άχρονος). Αυτός ο Γιαχβέ είναι καθαρά ντεϊστικός. Ο κόσμος εξελίσσεται φυσικά, αλλά διατηρεί ίχνη τελειότητας που βλέπουμε σήμερα ως ίχνη σχεδιασμού και ο Θεός ούτε επεμβαίνει στον κόσμο, ούτε πρόκειται να επέμβει. Οι θρησκείες είναι όλες ανθρώπινα δημιουργήματα.

Βέβαια, για την χριστιανική κοσμοθεωρία η ιδέα και μόνο της ακούσιας δημιουργίας του κόσμου από το Θεό είναι απαράδεκτη, αφού προϋποθέτει αδυναμίες από μεριάς Θεού. Και αν το Θείο λειτουργεί όπως ο άνθρωπος με συνειδητό και υποσυνείδητο (λέω, αν) τότε είναι εξίσου αδιανόητο το θεϊκό υποσυνείδητο να έχει ατέλειες. Εν τέλει είναι αδιανόητος ο διαχωρισμός αυτός σε ένα θείο Ον. Παράλληλα από τους Χριστιανούς απορρίπτεται και ο ντεϊστικός θεός ως μη προσωπικός. Η ακούσια δημιουργία δεν είναι δυνατόν να ενσωματωθεί στη χριστιανική κοσμοθεωρία. Οι ιδέες είναι εντελώς ασύμβατες.

Παράλληλα, παραλείπω εντελώς και την ιδέα ο Θεός να έπλασε τον κόσμο καθ’υποχρέωσιν. Ένα θείο ον, πόσο μάλλον ένα τέλειο ον, είναι αδιανόητο να έπλασε τον κόσμο χωρίς να το θέλει, επειδή ήταν υποχρεωμένος να το κάνει. Τότε δε ήταν αυτός Θεός, αλλά εκείνος που επέβαλε την υποχρέωση. Όλη αυτή η ενότητα μπορεί να απορριφθεί.

Εκούσια δημιουργία

Αυτή είναι η στάνταρ χριστιανική θέση. Ο Θεός ήθελε να φτιάξει τον κόσμο, τον έφτιαξε και έκτοτε τον συντηρεί με σκοπό να οδηγήσει τα έλλογα όντα του πλανήτη Γη στη θέωση. Αλλά και αυτή η ιδέα έχει σοβαρότατο φιλοσοφικό πρόβλημα· για μένα το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο από τα προηγούμενα ανεκδιήγητα σενάρια.

Το πρόβλημα εντοπίστηκε από τον Επίκουρο και την ντεϊστική του φιλοσοφία περί θεών. Έλεγε ότι οι θεοί είναι όντα μακάρια που δεν ασχολούνται με τον κόσμο, ούτε τον δημιούργησαν, καθώς ασχολούνται μόνο με τη μακαριότητά τους. Η θεϊκή μακαριότητα θεωρούνταν από την επικούρεια φιλοσοφία ως ο απώτερος, αλλά άφταστος στόχος, της ανθρώπινης αναζήτησης για ευτυχία και αταραξία (ηδονή, όπως την έλεγε). Σ’αυτό το επίπεδο, η επικούρεια φιλοσοφία βαδίζει παράλληλα με το Βουδισμό, μόνο που στο Βουδισμό στόχος δεν είναι η μακαριότητα, αλλά η απαθής ένωση με το σύμπαν και η εξάλειψη του εαυτού (η Νιρβάνα, στόχος επιτεύξιμος για τον άνθρωπο).

Αυτή η μικρή ανάλυση επιτίθεται άμεσα στην ίδια την ουσία του χριστιανικού Θεού, αν και δεν της φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Αναδύεται αν ρωτήσουμε “Γιατί έφτιαξε ο Θεός το σύμπαν;”

Γιατί, λοιπόν, έπλασε ο Γιαχβέ το σύμπαν; Ήθελε να νιώσει τη χαρά της δημιουργίας; Ήθελε να έχει πλάσματα να τον αγαπούν και να τα αγαπάει; Ό,τι και να υποθέσει κανείς, αναγκαστικά θέτει το Θεό στη θέση να επιθυμεί κάτι και, δυστυχώς, η επιθυμία προϋποθέτει έλλειψη. Πρέπει να σου λείπει κάτι για να το επιθυμείς και η έλλειψη σημαίνει ατέλεια. Ο Θεός δεν μπορεί να είναι τέλειος και να επιθυμεί. Δεν μπορεί να είναι τέλειος και να του λείπει κάτι (ειδικά κάτι που μπορούν να του προσφέρουν ατελή, υλικά όντα).

Αν και μιλάμε για τον υλικό κόσμο, το ίδιο επιχείρημα ισχύει και για την άυλη κομπανία του Γιαχβέ. Άγγελοι και δαίμονες είναι κι αυτοί δημιουργήματα του Γιαχβέ (υλικά για το Θεό, άυλα για τους ανθρώπους· μία ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ ύλης και θείας ουσίας) και το ερώτημα παραμένει το ίδιο: “Τι του έλειπε του Θεού και δημιούργησε τέτοια πλάσματα;” (Δε θα ασχοληθώ καν με την καλβινιστική άποψη ότι ο Θεός ήθελε πλάσματα να υμνούν το μεγαλείο του. Αυτό δημιουργεί χειρότερο ελάττωμα στο Θεό· του προσδίδει εγωισμό.)

Για όσους μεγάλωσαν μέσα στη χριστιανική μυθολογία αυτό είναι εξίσου αδιανόητο. Ένας Θεός που απλά ίπταται εντός ή εκτός σύμπαντος μη νιώθοντας τίποτα πέρα από τη μακαριότητά του; Και ο θεός ως αγάπη; Δυστυχώς, αυτή η ανάλυση δεν επιτρέπει στο Θεό να φτάσει σ’αυτό το στάδιο, αφού δεν του επιτρέπει καν να προχωρήσει σε δημιουργία. Το συμπέρασμα είναι απλό. Ένας τέλειος Θεός ΔΕΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ. Είτε είναι ατελής και είναι δημιουργός, είτε είναι τέλειος και δεν είναι δημιουργός. Και τα δύο είναι αλληλοαποκλειώμενα. Αλλά υπάρχει και τρίτο σενάριο.

Το Θείο ως μη δημιουργός

Μήπως τελικά, αν όντως υπάρχει Θεός δεν υπήρξε ποτέ δημιουργός του σύμπαντος; Αν θέλουμε να διατηρήσουμε την τελειότητα του Θεού, τότε, όπως ήδη είπαμε, δεν μπορεί να ήταν δημιουργός του οτιδήποτε.

Σίγουρα, θα μπορούσαμε να μεταπέσουμε σε μια από τις δύο ήδη υπάρχουσες εναλλακτικές:

Ο κόσμος θα μπορούσε να είναι δημιούργημα ενός πολύ ισχυρού, αλλά όχι τέλειου όντος, αλλά τότε είναι αμφίβολο αν ένα τέτοιο ον θα άξιζε να ονομάζεται Θεός με την κλασσική φιλοσοφική έννοια. Ένα τέτοιο ον θα έμοιαζε περισσότερο με έναν ατελή αρχαιοελληνικό θεό.
Ή θα μπορούσε ο Θεός και ο κόσμος να είναι εντελώς ανεξάρτητα, με το Θεό να ασχολείται με τη μακαριότητά του και το υλικό σύμπαν να εξελίσσεται μόνο του. Ο Θεός δεν πλάθει ποτέ το σύμπαν, οπότε δεν εγείρεται φιλοσοφικό πρόβλημα.

Θα μπορούσε να υποτεθεί ότι το σύμπαν προέρχεται από τη μετουσιωμένη θεία ουσία. Ο Θεός υπήρχε, αλλά μεταπλάστηκε σε σύμπαν και όταν το σύμπαν αναλωθεί ο Θεός θα επανασχηματιστεί. Μπα… όλο αυτό το πέρα-δώθε, από Θεό σε Σύμπαν και το αντίστροφο δεν φαντάζει καθόλου τέλειο.

Η τελευταία εναλλακτική είναι ο Πανθεϊσμός. Θεός και Σύμπαν αποτελούν μια ενότητα και μία ουσία. Καθαρά δυιστική θεωρία. Ο Θεός είναι ο νους και το Σύμπαν είναι το σώμα με τα έλλογα όντα να λειτουργούν ως νευρώνες που κινούν τη συνείδηση του σύμπαντος. Αυτή η θεωρία λύνει το πρόβλημα της δημιουργίας από έναν τέλειο Θεό, αλλά μετατρέπει το Θεό σε ένα πεπερασμένο ον. Υπάρχει όσο υπάρχουν έλλογα όντα, οπότε όσο δεν είχαν εξελιχθεί έλλογα όντα στο σύμπαν, Θεός δεν υπήρχε (και φυσικά αν εξαλειφθούν όλα τα νοήμονα όντα, πεθαίνει κι ο Θεός μαζί τους, μέχρι να εμφανιστούν νέα ή υπάρχει, αλλά η όποια δραστηριότητά του περνά, λογικά, απαρατήρητη και είναι αδιάφορη).
Ο Θεός σ’αυτή την περίπτωση είναι πεπερασμένος, αλλά εν δυνάμει αθάνατος εντός των πλαισίων του σύμπαντος. Επίσης δεν είναι δυνατόν να υποθέσει κανείς τις ιδιότητες ενός τέτοιου όντος, αφού εξαρτάται από τα υλικά πλάσματα. Δεν είμαι καν σίγουρος ότι μπορεί να χαρακτηριστεί καν “Ον”, πόσο μάλλον να ονομαστεί “Θεός” η συλλογική συνείδηση όλων των έλλογων όντων του σύμπαντος.

Πάντως, η ιδέα είναι πολύ θελκτική και έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον και από το φαινόμενο New Age και από την επιστημονική φαντασία (με αγαπημένη μου εμφάνιση στη σειρά “Babylon 5” όπου τα έλλογα όντα εμφανίζονται ως το Σύμπαν που προσπαθεί να κατανοήσει τον εαυτό του). Και παρόλο που η ιδέα είναι πολύ ρομαντική και ενώνει όλα τα έλλογα όντα σε ένα συμπαντικό γαϊτανάκι κατανόησης και εξερεύνησης της ύπαρξής μας, σίγουρα αυτό δεν είναι Θεός. Αν ποτέ βρούμε κι άλλα όντα σαν κι εμάς στο σύμπαν (και είμαι πεπεισμένος ότι θα βρούμε κάποια στιγμή) θα είναι ένα καλό επιχείρημα για συμπαντική ειρήνη, αλλά Θεός αυτό δεν είναι.

Εν κατακλείδι

Τελικά, είναι δυνατόν ένα ον με τα θεϊκά χαρακτηριστικά στα οποία έχει καταλήξει η χριστιανική θεολογία και απολογητική; Ένα ον τέλειο, παντοδύναμο, που τα γνωρίζει όλα, άχρονο, άυλο, πανταχού παρόν, δημιουργός του σύμπαντος και προσωποποίηση της αγάπης. Νομίζω ότι είναι προφανές το τι πιστεύω εγώ. Όπως και γιατί δεν είμαι πλέον Χριστιανός. Δεν ξέρω που θα με οδηγήσει η πνευματική αναζήτησή μου, αλλά είναι εξίσου προφανές ότι δε σκοπεύω να το ξανασκεφτώ, αν δε βρω μια ικανοποιητική απάντηση στο φλέγον ερώτημα που ξεπηδά από τους πρώτους κιόλας στίχους της Βίβλου. Επτά λέξεις είναι όλες κι όλες· μια σύντομη ερώτηση, όπως είναι όλες οι δύσκολες ερωτήσεις:

“Πώς μπορεί ένα τέλειο ον να επιθυμεί;”