ΦσΜ [2.1.1] Καθαρή Αμνησία

Η μόνιμη προδρομική αμνησία (η πλήρης αδυναμία δημιουργίας νέων αναμνήσεων χωρίς να επηρεάζεται η νοητική ικανότητα με οιονδήποτε τρόπο) είναι γνωστή και ως “καθαρή αμνησία”. (Η διαταραχή αυτή δραματοποιήθηκε το 2000 με την ταινία “Memento”). Συχνά προκαλείται από υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ (οπότε και ονομάζεται Σύνδρομο Κόρσακωφ), αλλά μπορεί να έχει και άλλα αίτια. Η πιο γνωστή περίπτωση είναι ένας ασθενής ονόματι Χ.Μ., που έζησε στα μέσα του 20ου αιώνα. Μετά από ένα παιδικό τραύμα στο κεφάλι, ο Χ.Μ. άρχισε να υποφέρει από κρίσεις επιληψίας με πηγή τους κροταφικούς λοβούς του. Οι κρίσεις δεν ανταποκρίντονταν σε φάρμακευτική αγωγή και, για να τον θεραπεύσουν, οι γιατροί αφαίρεσαν μπροστινά τμήματα των κροταφικών λοβών του. Τα τμήματα που αφαίρεσαν περιείχαν τους ιπποκάμπους του· μέρος του εγκεφάλου απαραίτητο για τη δημιουργία νέων αναμνήσεων.

Το αποτέλεσμα της επέμβασης ήταν ο Χ.Μ. να αποκτήσει σοβαρή προδρομική αμνησία. Αν και η ευφυΐα του δεν επηρεάστηκε καθόλου και διατήρησε όλες τις αναμνήσεις πριν το χειρουργείο, έχασε εντελώς την ικανότητα να δημιουργεί νέες αναμνήσεις. Μόλις σταματούσε να προσέχει κάτι, ξεχνούσε εντελώς την ύπαρξή του. Δε θυμόταν την ημερομηνία, δεν ήξερε τίποτα από την επικαιρότητα και ξεχνούσε συζητήσεις με το που τελειώνανε. Οι Δρ. Brenda Milner και Suzanne Corkin τον παρακολουθούσαν χρόνια και ποτέ δεν τις αναγνώρισε, ούτε τις έμαθε ποτέ. Κάθε φορά που τον επισκέπτονταν έπρεπε να ξανασυστηθούν (Heilman 2002, σελ.149-150). (Μια συγκινητική περιγραφή της κατάστασης του Χ.Μ. υπάρχει στο βιβλίο “The Day His World Stood Still”).

Η μνήμη είναι ένα τόσο φυσικό και αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής μας που είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς θα ήταν να ζει κανείς χωρίς αυτή. Παρομοίως, είναι σχεδόν αδύνατο να περιγραφεί πόσο τραγική είναι η κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει άτομα σας τον Χ.Μ. και το πόσο σημαντικό είναι αυτό που έχουν χάσει. Η περιγραφή άλλης μιας περίπτωσης θα το κάνει πιο σαφές.

Το 1985 ο επαγγελματίας μουσικός Clive Wearing έπαθε οξεία εγκεφαλίτιδα· ένας ιός προκάλεσε μόλυνση στον εγκέφαλο, προκάλεσε φλεγμονή και σοβαρή εγκεφαλική βλάβη. Με τη βοήθεια της σύγχρονης επιστήμης επιβίωσε και ανένηψε, αλλά σύντομα έγινε φανερό ότι δεν επιβίωσε αλώβητος. Όπως και ο Χ.Μ., οι ιππόκαμποί του είχαν καταστραφεί, προκαλώντας μόνιμη προδρομική αμνησία.

Επιφανειακά, ο Wearing μοιάζει ίδιος και απαράλλαχτος. Τα συναισθήματά του είναι ακέραια, όπως και η ευφυΐα του και η λογική του, καθώς και οι μουσικές του ικανότητες. Ακόμα αναγνωρίζει τη γυναίκα του και τη χαιρετά με ευτυχία και στοργή όποτε τη βλέπει και ακόμη μπορεί να παίζει πιάνο και κλαβεσέν, με όλη τη μαεστρία που διέθετε και πριν την ασθένεια. Αλλά κάτι πλέον δεν πάει καλά. Η αμνησία του είναι τόσο έντονη που δε θυμάται τίποτα πέρα από τα τελευταία λίγα λεπτά, οπότε διαρκώς πιστεύει ότι μόλις έχει συνέλθει από την ασθένειά του. Διαρκώς γράφει στο ημερολόγιό του, ξανά και ξανά γεμίζοντας σελίδες επί σελίδων “Είμαι ξύπνιος για πρώτη φορά εδώ και χρόνια” (Time-Life 1991, σελ.85). Δε θυμάται να έχει κάνει παλιότερες εγγραφές, αρνείται ότι είναι ο συγγραφέας τους και γρήγορα εκνευρίζεται ότι του πει κάποιος ότι είναι γραμμένες με το γραφικό του χαρακτήρα. Ομοίως, κάθε φορά που η γυναίκα του, Δεββώρα, τον επισκέπτεται, ξεχνά την επίσκεψη με το που φύγει από το δωμάτιο. Όταν επιστρέψει, αν έχει λείψει πάνω από μερικά λεπτά, τη χαιρετάει χαρούμενος και δηλώνει ότι έχει να τη δει μήνες και ρωτάει πόσο καιρό ήταν αναίσθητος (Baddeley 1990, σελ.5).

Η βλάβη που έχει πάθει ο εγκέφαλος του Wearing τον έχει καταστήσει εντελώς ανίκανο να μάθει νέα πράγματα. Κάθε προσπάθεια να διδαχθεί κάτι καινούριο γρήγορα τον εκνευρίζει και φυσικά σε λίγα λεπτά έχει ξεχάσει όλη την εμπειρία. Διαβάζει το ίδιο βιβλίο και βλέπει την ίδια ταινία ξανά και ξανά με την ίδια έκπληξη για το τέλος, σα να είναι η πρώτη φορά. Η ασθένεια κατέστρεψε και μερικές παλιές αναμνήσεις. Θυμάται την παλιά του ζωή ως αχνό περίγραμμα και πλέον δεν ξέρει ποια είναι η βασίλισσα της Αγγλίας και ποιος έγραψε το “Ρωμαίος και Ιουλιέττα”.

Φυσικά, είναι εντελώς ανίκανος να ζήσει μόνος και χρειάζεται διαρκή φροντίδα. Αλλά υπάρχει και άλλη μια επιπλοκή της κατάστασής του που μπορεί να θεωρηθεί ευχή και κατάρα μαζί. Ο Clive Wearing δεν μπορεί να μάθει για τη φύση της κατάστασής του, όπως συμβαίνει με οποιοδήποτε άλλη γνώση. Αν του πούνε τι έχει, σίγουρα θα σοκαριστεί και θα περιέλθει σε απόγνωση, όπως και οποιοσδήποτε άλλος, αλλά σε λίγα λεπτά θα τα ξεχάσει όλα. Χωρίς μνήμη είναι εγκλωβισμένος σε ένα ατελείωτο παρόν, χωρίς παρελθόν και μέλλον. Χωρίς κάποια συνταρακτική εξέλιξη στην ιατρική, που θα επιτρέπει την επιδιόρθωση αυτής της εγκεφαλικής βλάβης, θα είναι έτσι μέχρι να πεθάνει.

Αν και ο Clive Wearing δεν μπορεί να δημιουργήσει νέες αναμνήσεις, τουλάχιστον θυμάται διαγραμματικά τη ζωή του. Ένας άλλος ασθενής δεν ήταν τόσο τυχερός, πάσχοντας από σοβαρότερη μορφή αμνησίας. Αυτόν τον παρακολουθούσαν ο Antonio Damasio και οι συνεργάτες του. Ο ασθενής, που έχει υποστεί πλήρη καταστροφή και των ιπποκάμπων και των κροταφικών λοβών (που πιστεύεται ότι είναι σημαντικοί για την αποθήκευση αναμνήσεων) πάσχει από από πλήρη αναδρομική αμνησία και σχεδόν πλήρη προδρομική αμνησία. Δεν μπορεί να δημιουργήσει νέες αναμνήσεις και δε μπορεί να ανακαλέσει παλιές. Είναι εγκλωβισμένος σε ένα αέναο παρόν, ένα κενό συνείδησης χωρίς μνήμη.

“Πραγματικά, δεν έχει καμία αίσθηση του χρόνου. Δεν μπορεί να μας πει τη χρονολογία και, όταν του ζητηθεί να πει στο περίπου, οι απαντήσεις του ποικίλουν από το 1942 ως το 2013… ο ασθενής δεν μπορεί να μας πει ούτε την ηλικία του. Μπορεί να μαντέψει, αλλά οι προσπάθειές του συνήθως είναι εντελώς λάθος. Τα δύο που ξέρει σίγουρα είναι ότι είναι παντρεμένος και έχει δυο παιδιά. Αλλά πότε παντρέυτηκε; Δεν μπορεί να θυμηθεί. Πότε γεννήθηκαν τα παιδιά του; Δεν ξέρει. Δεν μπορεί να τοποθετήσει τον εαυτό του στην ιστορία της οικογένειάς του.” (Damasio 2002, σελ.69-71)

Ο Δρ. Damasio μας ενημερώνει ότι η γυναίκα του ασθενούς τον χώρισε πριν 20 χρόνια και έκτοτε τα παιδιά του μεγάλωσαν και παντρεύτηκαν. Έχει αυτός ο άνδρας ψυχή; Υπό ποία έννοια έχει συνείδηση του εαυτού του; Βρίσκεται μετέωρος σε ένα κόσμο σκότους, ένα κενό χωρίς παρελθόν ή μέλλον, μόνο ένα διαρκώς μετακινούμενο παρόν που συνέχεια σβήνει από τα μάτια του.

Άλλη μια περίπτωση θα μας βεβαιώσει πόσο συντριπτική είναι αυτή η πάθηση και πόσο αφαιρεί από έναν άνθρωπο ένα βασικό του χαρακτηριστικό.

Ο ιππόκαμπος δεν είναι το μόνο κομμάτι της δομής του εγκεφάλου που είναι απαραίτητο για τη δημιουργία νέων αναμνήσεων. Ο ιππόκαμπος είναι τμήμα μιας ευρύτερης περιοχής του εγκεφάλου που συμβάλλει σ’αυτή τη λειτουργία. Ένα άλλο μέρος του όλου κυκλώματος, που συνδέεται άμεσα με τον ιππόκαμπο, είναι η ψαλίδα. ο Δρ.Kenneth Heilman μιλάει για μία ασθενή, ονόματι Flora Pape που της αφαιρέθηκαν και οι δύο ψαλίδες για να σωθεί από όγκο στον εγκέφαλο. Η Κα. Pope ζούσε στο ανατολικό Κεντάκι όλη της τη ζωή, μέχρι που μετακόμισε με τον άντρα της στο Jacksonville της Φλόριδα δύο χρόνια πριν την εγχείρηση. Όταν εγχειρίστηκε είχε δύο 20ρηδες γιους, που ζούσαν και οι δύο στο Κεντάκι.

Όταν πήρε εξιτήριο από το νοσοκομείο, ο άντρας της την γύρισε από το Gainesville στο σπίτι τους στο Jacksonville. Με το που φύγανε από το Gainesville, ο άντρας της παρατήρησε ότι κοίταζε έξω από το το παράθυρο και κάποια στιγμή είπε “Πω πω!” Τη ρώτησε τι πρόβλημα υπήρχε και του απάντησε “Πού πήγαν τα βουνά;”
– Ποια βουνά;
– Τα βουνα, ξέρεις!
– Μα δεν έχει βουνά εδώ.
– Δεν έχει βουνά στο Κεντάκι; Μάλλον θα είμαστε στα δυτικά. Τι δουλειά έχουμε εδώ;
Του Κου Pape του είχαν πει [οι γιατροί] ότι η επέμβαση μπορεί να χειροτέρευε τη μνήμη της, αλλά ξαφνιάστηκε.
– Αγάπη μου, δεν είμαστε στο Κεντάκι, είμαστε στη Φλόριδα.
– Γιατί είμαστε στη Φλόριδα;
Της είπε ότι είχαν μετακομίσει στο Jacksonville πριν από 2 χρόνια.
-Μετακομίσαμε στο Jacksonville; Γιατί;
Της είπε ότι τον είχε μεταθέσει εκεί η εταιρεία του.
– Και πού πάμε τώρα;
– Πίσω στο Jacksonville από το Gainesville. Έκανες εγχείρηση εγκεφάλου. Είχες ένα όγκο. Τώρα έχεις κάποια προβλήματα με τη μνήμη σου, αλλά οι γιατροί είπαν ότι θα φτιάξει με τον καιρό.
-Τα αγόρια ποιος τα προσέχει; ρώτησε.
– Κανείς. Έχουν μεγαλώσει και ζουν στο Κεντάκι.
– Τι εννοείς ότι μεγάλωσαν; Είναι έφηβοι ακόμη!
– Δεν είναι. Έχουν εικοσαρίσει. Θα έρθουν το σαββατοκύριακο να σε δουν.
Σταμάτησε να κάνει ερωτήσει και κοίταξε έξω από το παράθυρο του αυτοκινήτου. Μετά κοίταξε πάλι τον άντρα της και ρώτησε “Πού πήγαν τα βουνά;” (Heilman 2002, σελ.151-152)

Όπως και ο Χ.Μ, ο Clive Wearing και ο ασθενής του Δρ. Damasio, η απώλεια μνήμη της Κας Pape έμοιαζε μόνιμη και καμιά γνωστή θεραπεία δε θα μπορούσε να τη βοηθήσει. Η ερώτηση που αναγκαία ακολουθεί είναι: Σύμφωνα με τις δυϊστικές αντιλήψεις, τι συμβαίνει σ’αυτά τα άτομα; Πού είναι οι ψυχές τους;

Αν κάποιος από αυτούς δεν ήταν θρήσκος πριν την ασθένεια (δεν μπόρεσα να βρω πληροφορίες αν ήταν ή όχι) τώρα δε θα γίνουν ποτέ. Ένας προσηλυτιστής που θα προσπαθήσει να τους προσηλυτίσει έχει το πολύ μερικά λεπτά να συστηθεί, να τους γνωρίσει, να κερδίσει την εμπιστοσύνη τους, να τους εξηγήσει τα δόγματα της πίστης του και να τους πείσει να την αποδεχτούν. Μετά θα τα ξεχάσουν όλα και θα πρέπει να το πιάσει απ’την αρχή. Και αν η θρησκεία τους απαιτεί κάποια επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά ή τελετουργίες, το ζήτημα έχει λήξει. Λίγα λεπτά μετά τον προσηλυτισμό τους θα έχουν ξεχάσει ότι συνέβη το ο,τιδήποτε. Θα τους καταδικάσει ο Θεός γι’αυτό; Αν υποθέσουμε ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν ήταν θρήσκοι, τώρα είναι καταδικασμένοι να πάνε στην Κόλαση επειδή οι ψυχές τους εγκλωβίστηκαν σε ένα φαύλο κύκλο εγκεφαλικής χημείας;

Για την ακρίβεια, πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η πάθηση με μια ψυχή; Όπως είπε ένας ερευνητής “οι αναμνήσεις ενός ατόμου καθορίζουν την έννοια του εαυτού του” (Persinger 1987, σελ.53). Χωρίς αναμνήσεις, η προσωπικότητα ενός ατόμου αλλάζει. Τα αποτελέσματα αυτής της πάθησης είναι ακόλουθα με τις προβλέψεις του υλισμού, αλλά συμβιβάζιονται δυσκολότερα με τον δυϊσμό.