Σ’αυτό το δοκίμιο δε θα ασχοληθώ με τη διαταραχή πολλαπλών προσωπικοτήτων (ή αποσχιστική διαταραχή ταυτότητας, όπως τη λέει η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία). Ακόμα συζητάται αν καν υπάρχει (βλ.Piper 1998) και ακόμα κι αν υπάρχει, μπορεί να έχει εντελώς ψυχολογικά αίτια (Carroll 2002). Για το επιχείρημα της ενότητας Νου-Εγκεφάλου θα εξετάσω μόνο παθήσεις που οφείλονται σε νευρολογικές βλάβες.
Υπάρχει μια πάθηση (αν και όχι τόσο γνωστή όσο οι πολλαπλές προσωπικότητες) που είναι ακόμα πιο αποκαλυπτική του τρόπου που δουλεύει ο εγκέφαλός μας και του πώς οργανώνεται η συνείδησή μας. Το σύνδρομο αυτό είναι ευρέως γνωστό ως “ρήξη μεσολοβίου”.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος χωρίζεται σε δύο ημισφαίρια, το αριστερό και το δεξιό. Αυτά τα ημισφαίρια είναι το ένα κατοπτρικό είδωλο του άλλου και εκτελούν πολλές κοινές λειτουργίες. Για παράδειγμα, κάθε ημισφαίριο προσλαμβάνει πληροφορίες από τα αισθητήρια όργανα και ελέγχει τις κινήσεις μιας μεριάς του σώματος. Υπάρχει ωστόσο, κάποια εξειδίκευση. Π.χ. στους περισσότερους ανθρώπους, η γλώσσα ελέγχεται από το αριστερό ημισφαίριο. Για να ανταλλάσουν πληροφορίες, τα δύο ημισφαίρια συνδέονται με μια δέσμη νεύρικών ινών που λέγονται “μεσολόβιο”.
Ωστόσο, σε κάποιους ανθρώπους το μεσολόβιο έχει πάθει ζημία ή έχει κοπεί. Μερικές φορές αυτό συμβαίνει τυχαία, ως αποτέλεσμα βλάβης στον εγκέφαλο, όπως ένα εγκεφαλικό, αλλά άλλοτε εσκεμμένα, ως αποτέλεσμα χειρουργικής επέμβασης. Η πιο συνηθισμένη αιτία γι’αυτό είναι για τη θεραπεία οξείας επιληψίας. Η κοπή του μεσολοβίου εμποδίζει την εκδήλωση κρίσεων (καταιγισμών ανεξέλεγκτης νευρικής δραστηριότητας) που ξεκινά στο ένα ημισφαίριο και εξαπλώνεται και στο άλλο. Αυτό ανακουφίζει κάπως τον ασθενή.
Αυτό όμως έχει μια παράδοξη παρενέργεια, που μας επιτρέπει να δούμε πιο βαθειά στη φύση της συνείδησης. Όπως είπαμε, κάθε ημισφαίριο δέχεται πληροφορίες από μία μεριά του σώματος (κατά εξελικτική σύμπτωση, ο εγκέφαλός μας έχει τα καλώδια διασταυρωμένα· το αριστερό ημισφαίριο ελέγχει το δεξί μέρος του σώματος και το αντίστροφο). Ωστόσο, όπως ήδη είπα, μόνο το αριστερό ημισφαίριο ελέγχει τη γλώσσα. Συνεπώς, όταν συμβαίνει κάτι στο αριστερό μέρος του σώματος, η πληροφορία μεταφέρεται στο δεξί ημισφαίριο και από εκεί στο αριστερό μέσω του μεσολοβίου, το οποίο επιτρέπει στο άτομο να αρθρώσει και να περιγράψει το τι ένιωσε. Αλλά τί γίνεται όταν αυτή η σύνδεση έχει κοπεί;
Έρευνες έχουν δείξει επανειλημμένα ότι αν ένας ασθενής με ρήξη μεσολοβίου έχει δεμένα τα μάτια και κρατά ένα αντικείμενο στο αριστερό χέρι, δε μπορεί να το κατονομάσει ή να το περιγράψει (Heilman 2002, σελ.128). Οι πληροφορίες από τα ασθητήρια όργανα που προσλαμβάνει το δεξί ημισφαίριο δεν μπορούν να μεταφερθούν στο κέντρο γλώσσας στο αριστερό. Ωστόσο, επειδή το δεξί ημισφαίριο ελέγχει τις κινήσεις του αριστερού χεριού, ο ασθενής μπορεί να χρησιμοποιήσει το δεξί χέρι για να ζωγραφίσει το αντικείμενο ή να το επιλέξει μεταξύ άλλων παρόμοιων αντικειμένων, όταν του ζητηθεί (Newberg and D’Aquili 2001, σελ.23; Feinberg 2001, σελ.92) ακόμα κι αν δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί και πώς το καταφέρνει αυτό. Η ρήξη μεσολοβίου έχει και πιο σοβαρά συμπτώματα.
Μια από τις δουλειές του δεξιού ημισφαιρίου είναι να ελέγχει κάποια συναισθήματα. Αν μια εικόνα με έντονο συναισθηματικό περιεχόμενο προβληθεί μόνο στο αριστερό οπτικό πεδίο, οπότε το οπτικό σήμα φτάνει στο δεξί ημισφαίριο, ένα άτομο με ρήξη μεσολοβίου θα έχει τη φυσιολογική συναισθηματική αντίδραση. Αλλά, αν του ζητηθεί να εξηγήσει γιατί αντέδρασε έτσι, το άτομο δε θα μείνει μουγκό. Είναι εντυπωσιακό, αλλά αντίθετα, θα δώσει ένα λόγο απολύτως λογικό, αλλά εντελώς άσχετο με τον πραγματικό λόγο. Όπως γράφει ο Eugene D’Aquili:
Αν σε ένα άτομο με χωρισμένα εγκέφαλο δείξουμε μια φωτογραφία του Χίτλερ, για παράδειγμα, μπορεί να δείξει συναισθήματα θυμού ή αηδίας, αλλά αν του ζητηθεί να τα εξηγήσει συχνά θα απαντήσει “σκεφτόμουνα κάτι που παλιά με θύμωσε” ή κάτι περεμφερές. (Newberg and D’Aquili 2001, σελ.23)
Ο Kenneth Heilman έχει ένα πιο χειροπιαστό παράδειγμα, γράφοντας για ένα πείραμα του Δρ. Michael Gazzaniga και των συνεργατών του. Σε ένα πείραμα έδειξαν σεξουαλικές φωτογραφίες σε μια γυναίκα με ρήξη μεσολοβίου, με τέτοιο τρόπο ώστε να τις αντιληφθεί μόνο το δεξί ημισφαίριο. Η γυναίκα άρχισε να χαχανίζει και κοκκίνησε, αλλά όταν τη ρώτησαν γιατί αντέδρασε έτσι, είπε ότι σκεφτόταν κάτι ντροπιαστικό (Heilman 2002, σελ.129).
Λένε ψέματα αυτοί οι άνθρωποι; Υπό μία έννοια, ίσως· αλλά είναι προφανές ότι δεν έχουν σκοπό να εξαπατήσουν. Οι ερευνητές κατέληξαν ότι αυτό που συμβαίνει είναι ότι το δεξί ημισφαίριο, με το που βλέπει την εικόνα, παράγει κατάλληλη συναισθηματική κατάσταση, αλλά το κέντρο γλώσσας στο αριστερό ημισφαίριο δεν μπορεί να δεχτεί λεπτομέρειες για το τι την προκάλεσε, λόγω της ρήξης του μεσολοβίου, αν και την αντιλαμβάνεται αυτή τη συναισθηματική αλλαγή. Οπότε συμπληρώνει το κενό με ένα ψεύτικό, αλλά λογικό, λόγο για τη συναισθηματική αλλαγή. Αυτό γίνεται υποσυνείδητα, οπότε το άτομο πιστεύει αυτά που λέει. Στην ψυχολογία αυτό λέγεται “αιτιολόγηση εκ των υστέρων” (confabulation).
Αυτά τα πειράματα μας δίνουν ένα σημαντικό στοιχείο. Σαφώς, τα δεξιά ημισφαίρια αυτών των ατόμων είχαν συνείδηση του περιβάλλοντός τους, αφού παρήγαγαν τα κατάλληλα συναισθήματα στα ανάλογα ερεθίσματα. Αλλά εξίσου σαφές γίνεται ότι τα αριστερά ημισφαίρια αγνοούσαν κάτι που ήξεραν τα δεξιά. Εν ολίγοις, η ρήξη μεσολοβίου δημιουργεί δύο διαφορετικές συνειδήσεις, δύο διαφορετικές σφαίρες αντίληψης στο νου των ατόμων αυτών.
Αυτό γίνεται ακόμα πιο έκδηλο με άλλη μια έκφανση της ρήξης μεσολοβίου. Αν και το δεξί ημισφαίριο δεν έχει πρόσβαση στο κέντρο της γλώσσας, μπορεί να συλλαβίζει λέξεις βάζοντας στη σειρά πλακίδια με γράμματα. Ένας ασθενής ρωτήθηκε τι επάγγελμα θα ήθελε να κάνει. Προφορικά (με το αριστερό ημισφαίριο) είπε “σχεδιαστής”. Με το αριστερό του χέρι όμως (με το δεξί ημισφαίριο, δηλαδή) δημιούργησε τις λέξεις “οδηγός αγωνιστικού” (Hock 2002, σελ.8).
Ο Andrew Newberg και ο Eugene D’Aquili λένε γι’αυτά τα αποτελέσματα:
“Η έρευνα δείχνη ότι σε τέτοιες περιπτώσεις, ο εγκέφαλος παράγει δύο διαφορετικές συνειδήσεις. Η έρευνα σε ασθενείς με χωρισμένο εγκάφαλο οδήγησε τον νευρολόγο και βραβευμένο με Νόμπελ Roger Sperry να συμπεράνει ότι “όλα όσα έχουμε δει μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η εγχείρηση αφήνει τον ασθενή με δύο χωριστά μυαλά, δυο διαφορετικές συνειδησιακές σφαίρες. Ό,τι αντιλαμβάνεται το δεξί ημισφαίριο είναι παντελώς άγνωστό στο αριστερό” (Newberg and D’Aquili 2001, σελ.22-23)
Ένας άθεος δικαιούται να ρωτήσει πώς μπορεί αυτό το στοιχείο να συμβιβαστεί με τον δυϊσμό; Προφανώς, σ’αυτούς τους ασθενείς, τα δύο μισά του εγκεφάλου τους έχουν πρόσβαση σε διαφορετικές πληροφορίες και έχουν και διαφορετικές απόψεις. Υποθέτοντας μια ψυχή αυτό εξηγείται δύσκολα. Υποτίθεται ότι η ψυχή δεν αποτελείται αντίστοιχα από δύο λοβούς με κεντρικό πυρήνα ανταλλαγής δεδομένων, που μπορεί να πάθει βλάβη ή να κοπεί. Αν ένα τμήμα της ψυχής ξέρει τι γίνεται, τότε ολόκληρη η ψυχή πρέπει να ξέρει τι γίνεται. Ο Καρτέσιος έγραψε ότι η ψυχή εκ φύσεως είναι ενιαία και το να μιλάμε για “μισή ψυχή” στερείται νοήματος (Feinberg 2001, σελ.107). Αλλά τα δεδομένα μας δείχνουν ότι αυτό δεν ισχύει.
