ΦσΜ [2.1.4] Παράλυση και Άρνηση

Χαιρετάς τον ασθενή και τον ρωτάς:
Πώς αισθάνεσαι;
-Μια χαρά, απαντάει.
-Ξέρεις ότι είσαι στο νοσοκομείο, ρωτάς.
Ο ασθενής παραδέχεται ότι έπαθε εγκεφαλικό.
-Έτσι μου είπαν οι γιατροί. Με σκανάρανε και μου κάναν ακτινογραφίες. Δεν έχω κανένα λόγο να τους αμφισβητήσω.
-Αλλά τώρα είσαι καλά, ε;
-Ναι, καλά, λέει.
Κάτι δεν πάει καλά και μια αμφιβολία αρχίζει να δημιουργείται στο μυαλό σου. Μπορεί να τον αναστατώσεις άδικα, αλλά πρέπει να μάθεις, οπότε τον ρωτάς.
-Μπορείς να περπατήσεις;
-Φυσικά, απαντάει ο ασθενής υπεροπτικά, λες και δεν ξέρει γιατί του κάνεις μια τόσο ηλίθια ερώτηση.
-Και τα χέρια σου; Μπορείς να τα χρησιμοποιήσεις;
-Φυσικά.
-Είναι και τα δύο εξ ίσου δυνατά;
-Φυσικά, λέει αδιάφορα.
Ο άνδρας δεν έχει κουνήσει το αριστερό του χέρι, ούτε έχει σηκωθεί μετά το εγκεφαλικό. Είναι στο κρεβάτι ή μεταφέρεται με καροτσάκι όσο βρίσκεται στο νοσοκομείο. Αν και η υποψία σου επιβεβαιώνεται, αποφασίζεις να τον πιέσεις λίγο παραπάνω.
-Μπορείς να μου κάνεις τη χάρη και να ακουμπήσεις τη μύτη σου με το δεξί χέρι;
Συμφωνεί και το κάνει χωρίς πρόβλημα. Έπειτα ρωτάς:
-Και με το αριστερό χέρι; Μπορείς να ακουμπήσεις τη μύτη σου με το αριστερό χέρι;
-Φυσικά και μπορώ.
Το παράλυτο χέρι του δεν κινείται.
-Αυτή τη στιγμή την αγγίζεις;
-Φυσικά.
Το χέρι ακόμα δεν έχει κουνηθεί.
-Μπορείς να δεις τον εαυτό σου να αγγίζει τη μύτη σου με το αριστερό χέρι, τον ρωτάς.
-Φυσικά και μπορώ, λέει εκνευρισμένος. Μπροστά στη μούρη μου είναι!
Αποφασίζεις να κάνεις άλλη μια ερώτηση:
-Μπορείς να χτυπήσεις παλαμάκια;
Ο ασθενής σε κοιτά παραξενεμένος και μετά σηκώνει το δεξί χέρι και το κουνά μπροστά του, σα να χτυπάει παλαμάκια με ένα αόρατο αριστερό χέρι. Το πραγματικό αριστερό του χέρι μένει εκεί που είναι, εντελώς παράλυτο (διασκευή από Ramachandran 1998, σελ.128-129, όπου καταγράφεται μια σχεδόν όμοια συζήτηση)*

Λίγες νευρολογικές διαταραχές μας αναγκάζουν να αντιμετωπίσουμε το πόσο εύθραυστη είναι η έννοια του εαυτού όσο η ανοσογνωσία. Το άτομο έχει υποστεί μια σοβαρή ζημιά, ωστόσο δείχνει να την αγνοεί και πεισματικά αρνείται ότι έχει πάθει κάτι, αν ερωτηθεί. Η κανονική ανοσογνωσία δεν είναι μια απλή παραζάλη. Ο ασθενής δεν μπορεί να πειστεί ότι έχει υποστεί σοβαρή ζημιά (Feinberg 2001, σελ.21). Αν και η ανοσογνωσία συχνά συνδέεται με τη μερική παράλυση που προκαλεί ένα εγκεφαλικό, όπως στο παράδειγμα, την προκαλούν και άλλες καταστάσεις. Άτομα με κακοήθεις όγκους στον εγκέφαλο ή άλλες θανατηφόρες ασθένειες συχνά πεισματικά αγνοούν τις διαγνώσεις, ισχυριζόμενοι ότι είναι μια χαρά (Ramachandran 1998, σελ.143). Υπάρχει μέχρι και περίπτωση ασθενούς που αγνοούσε ότι είχε τυφλωθεί (Heilman 2002, σελ.133).

Τι προκαλεί την ανοσογνωσία. Οι υποστηρικτές του δυϊσμού μπορεί να πουν ότι πρόκειται για έναν καθαρά φροϋδικό, αμυντικό μηχανισμό ενός ατόμου που αντιμετωπίζει μια κατάσταση πολύ φοβερή για να την αποδεχτεί. Αλλά υπάρχουν δεδομένα που δεν το στηρίζουν αυτό.

Κατ’αρχάς, άτομα που έπαθαν ανοσογνωσία ως αποτέλεσμα εγκεφαλικού μπορεί να αρνούνται την παράλυση, αλλά παραδέχονται άλλα προβλήματα. Όπως στο παραπάνω παράδειγμα, ποτέ δεν αρνούνται ότι έπαθαν εγκεφαλικό. Ο Δρ. Vilayanur Ramachandran αναφέρει έναν ασθενή με παράλυση που προσπάθησε να τον δελεάσει με καραμέλες για να δέσει τα παπούτσια του και εκείνος απάντησε: "Αφού ξέρεις ότι είμαι διαβητικός, γιατρέ! Δεν κάνει να φάω καραμέλα!" (Ramachandran 1998, σελ.142)

Αλλά πιο καταστροφικό για τη φροϋδική θεωρία είναι ότι η άρνηση σχετίζεται σχεδόν αποκλειστικά με παράλυση της αριστερής μεριάς του σώματος, δηλαδή με ζημιά στο δεξί ημισφαίριο (Feinberg 2001, σελ.51). Ασθενείς με δεξιά παράλυση (βλάβη στο αριστερό ημισφαίριο) σχεδόν ποτέ δεν εμφανίζουν συμπτώματα άρνησης, αν και έχουν το ίδιο ισχυρούς ψυχολογικούς λόγους να το κάνουν. Αυτό υποδηλώνει ότι η άρνηση σχετίζεται με συγκεκριμένο σημέιο του εγκεφάλου, που σημαίνει ότι υπάρχει συγκεκριμένη περιοχή που ανανεώνει κάθε τόσο τη νοερή εικόνα που έχουμε για το σώμα μας.

Ωστόσο, ένα τρίτο ισχυρό στοιχείο εντελώς αποκλείει και τη φροϋδική και τη δυϊστική θεωρία και δείχνει ότι η εικόνα του εαυτού μας βρίσκεται ενσωματωμένη στον υλικό εγκέφαλο. Δείχνει, παράλληλα, πόσο παράδοξη είναι αυτή η διαταραχή.

Το 1987, ο Ιταλός νευρολόγος Eduardo Bisiach έκανε κάποια τεστ για τον έλεγχο της λειτουργίας των νεύρων που ελέγχουν την ισορροπία σε μια ασθενή με άρνηση· έριξε κρύο νερό στα αυτιά της. Αλλά το πείραμα είχε μια παράδοξη παρενέργεια. Αμέσως μετά το τεστ την ρώτησαν αν ήταν παράλυτη κι εκείνη παραδέχτηκε ήρεμα ότι δεν μπορούσε να κουνήσει το αριστερό της χέρι! Η έγχυση κρύου νερού στο αυτί είχε γιατρέψει εντελώς, αν και προσωρινά, την άρνησή της.

Ο Δρ. Ramachandran έκανε το ίδιο πείραμα σε ασθενή με την ίδια πάθηση και είχε το ίδιο απίστευτο αποτέλεσμα. Έριξε κρύο νερό στα αυτιά μιας ασθενούς που αρνιόταν πεισματικά ότι είχε παραλύσει στην αριστερή μεριά και επέμενε ότι και τα δυο της χέρια ήταν εξ ίσου δυνατά. Το νερό στο δεξί αυτί δεν είχε αποτέλεσμα. Στο αριστερό, όμως:

[Αφού έριξα νερό στο αυτί της] τη ρώτησα:
-Πώς νιώθεις;
-Κρυώνει το αυτί μου.
-Και τα χέρια σου; Μπορείς να τα κουνήσεις;
-Όχι. Το αριστερό μου χέρι είναι παράλυτο.
Ήταν η πρώτη φορά που το παραδέχτηκε, τρείς εβδομάδες μετά το εγκεφαλικο.
-Κα. Macken, πόσο καιρό είναι παράλυτο;
-Όλες αυτές τις μέρες.
(Ramachandran 1998, σελ.145-146)
12 ώρες αργότερα, ένας φοιτητής μου της ξαναυπέβαλε τις ερωτήσεις:
-Θυμάστε τον Δρ. Ramachandran;
-Α, ναι, εκείνος ο Ινδός ήταν.
-Τι σας έκανε;
-Έβαλε πολύ κρύο νερό στο αυτί μου καιμε πόνεσε.
-Τι σας ρώτησε;
-Με ρώτησε να μπορώ να κουνήσω τα χέρια μου.
-Κι εσείς τι του είπατε;
-Ότι είμαι μια χαρά.
(σελ.146)

Το πρόβλημα γίνεται όμως και ακόμα πιο περίπλοκο. Μερικές φορές η άρνηση δεν είναι μόνιμη, αλλά φεύγει καθώς ο ασθενής αναρρώνει. Αλλά τι θα γινόταν αν ρωτάγαμε κάποιον ασθενή για τις προηγούμενες αρνήσεις του; Ο Δρ. Ramachandran ρώτησε έναν:

-Θυμάσαι που σε είχα ρωτήσει για τα χέρια σου; Τι μου είχες πει;
-Ότι το αριστερό μου χέρι είχε παραλύσει.
-Θυμάσαι που σε είχα επισκεφτεί πολλές φορές; Τι μου έλεγες κάθε φορά;
-Ναι, πολλές φορές και κάθε φορά το ίδιο έλεγα, ότι το αριστερό μου χέρι ήταν παράλυτο.
(Για την ακρίβεια, μου έλεγε ότι ήταν μια χαρά)
-Σκέψου καλά. Θυμάσαι να μου λες ότι το αριστερό σου χέρι ήταν καλά και δεν ήταν παράλυτο;
-Γιατρέ, αν το είπα αυτό, σημαίνει ότι είπα ψέματα. Εγώ ψεύτρα δεν είμαι. (σελ.149-150)

Είναι πλέον προφανές ότι αυτή η διαταραχή δεν είναι ψυχολογική άμυνα. Δεν είναι καν απλή αδυναμία του μυαλού να ανανεώσει την εικόνα που έχει για το σώμα. Όταν η άρνηση υποχωρεί μοιάζει να ξαναγράφεται το παρελθόν για να ανταποκρίνεται στην τρέχουσα γνώση της παράλυσης. Όταν επιστρέφει η άρνηση, το εσωτερικό σενάριο του παρελθόντος ξαναγράφεται βάσει της νέας πεποίθησης. Όπως γράφει ο Δρ. Ramachandran: "είχαμε δημιουργήσει δύο διαφορετικά ενσυνείδητα άτομα που είχαν αμνησία το ένα ως προς το άλλο. Μια μερική μόνωσης της μιας προσωπικότητας από την άλλη,… αν και κατοικούσαν στο ίδιο σώμα." (σελ. 146-147 με προσθήκη έμφασης)

Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η παράξενη κατάσταση; Ο χωρισμός ενός ατόμου σε δύο εαυτούς, όπου ο ένας γνωρίζει τι του έχει συμβεί, ενώ ο άλλος ζει στην αυταπάτη, αλλά ο ένας δε γνωρίζει την ύπαρξη του άλλου; Οι φροϋδικές θεωρίες, όπως είδαμε, δεν επαρκούν. Ούτε ο θεϊστικός δυϊσμός μπορεί να το εξηγήσει αυτό. Αν η ψυχή αποθηκεύει αναμνήσεις (βασικό συστατικό της ταυτότητας και αναγκαία για το ενιαίο της συνείδησης) πώς μπορεί κάτι τόσο απλό όσο ένα πιτσίλισμα με νερό στο αυτί να αλλοιώνει τις αναμνήσεις τόσο ριζικά; Ακόμα κι αν υποθέσουμε πως ένα ελάττωμα του σώματος εμποδίζει την πληροφορία να φτάσει στην ψυχή (αν και πολύ απίθανο) αφού αυτοί οι άνθρωποι βλέπουν καθαρά τα μέλη τους να μην κινούνται, με το που φτάσει στην ψυχή, πώς γίνεται να χάνεται τόσο εύκολα, με το που περάσει η επίδραση του κρύου νερού; Αντίθετα, μόνο με τον υλισμό και την αναγνώριση πως ο νους είναι ένα με τον εγκέφαλο και υπόκειται στα ελαττώματά του μπορούμε να εξηγήσουμε ικανοποιητικά αυτό το φαινόμενο.

Μια μη δυϊστική θεωρία της λειτουργίας του εγκεφάλου μπορεί να προσφέρει μια τέτοια εξήγηση. Παρατηρώντας ότι η ανοσογνωσία προκύπτει σχεδόν αποκλειστικά από βλάβη στο δεξί ημισφαίριο, ο Δρ. Ramachandran έχει προτείνει την εξήγηση ότι τα δύο ημισφαίρια παίζουν διαφορετικό ρόλο στη δημιουργία της αντίληψής μας για τον κόσμο. Η υπόθεσή του λέει ότι το αριστερό ημισφαίριο δημιουργεί μια σταθερή οπτική γωνία θέασης του κόσμου και διαρκώς συλλέγει στοιχεία με τις αισθήσεις και τα τοποθετεί στα πλαίσια αυτής της κοσμοθεωρίας. Όταν προσλαμβάνονται αντιφατικά δεδομένα, που διαφοροποιούνται από αυτά που γνωρίζουμε, κάπως πρέπει να λυθεί το πρόβλημα. Η μία λύση θα ήταν να γκρεμιστεί εντελώς η παλιά κοσμοθεωρία και να δημιουργηθεί μια αναθεωρημένη βάσει των νέων στοιχείων, αλλά αν συνέβαινε αυτό με κάθε μικρή αντίφαση που συναντούσαμε, δε θα μπορούσαμε να λειτουργήσουμε. Κατά συνέπεια, το αριστερό ημισφαίριο λειτουργεί ως προστάτης του status quo, είτε αγνοώντας αντιφατικά δεδομένα, είτε στριμώχνοντάς τα με το ζόρι στο υπάρχον νοητικό πλαίσιο. Το δεξί ημισφαίριο προτείνεται ότι λειτουργεί διαρκώς ως "ο δικηγόρος του διαβόλου", ψάχνοντας για μεγάλες ανακολουθίες και προβλήματα με το status quo και εκβιάζοντας αναθεώρηση προηγουμένων πεποιθήσεων, αν έχουν συγκεντρωθεί πολλές αντιφάσεις (μία υπόθεση είναι ότι το κρύο νερό ερεθίζει τις νευρικές απολήξεις στο δεξί ημισφαίριο).

Αν και υπεραπλουστευμένη, αυτή η υπόθεση στηρίζεται από τις παρατηρήσεις. Σε ένα απλό πείραμα με καθρέφτες, όπου δημιουργούσαν την ψευδαίσθηση ότι το χέρι ενός ασθενούς έκανε κάτι άλλο από αυτό που έκανε, κατά τη διάρκεια αξονικής, ο δεξιός βρεγματικός λοβός εμφανίστηκε να υπερδραστηριοποιείται, ασχέτως αν η ανακολουθία υπήρχε στο αριστερό ή στο δεξί χέρι (σελ.142)

*Αυτή είναι μια πιο σοβαρή μορφή άρνησης. Δε εμφανίζουν όλοι οι άνθρωποι τόσο εξωφρενικά συμπτώματα. Πιο συνηθισμένο είναι να λεν δικαιολογίες ή να εκλογικεύουν γιατί δεν μπορούν να περπατήσουν ή γιατί δεν μπορούν να κουνήσουν ένα παράλυτο μέλος. Μπορεί να πουν ότι έχει μουδιάσει ή ότι είναι κουρασμένοι (Feinberg 2001, σελ.21) ή ότι τους πονάει όταν το κουνάνε ή "οι γιατροί με εξετάζουν όλη μέρα και έχω βαρεθεί, γι’αυτό δε θα το κουνήσω" (Ramachandran 1998, σελ.129-130). Στην πιο ακραία μορφή, άτομα με άρνηση ισχυρίζονται ότι το παράλυτο μέλος ανήκει σε κάποιον άλλο, μια κατάσταση που ονομάζεται σωματοπαραφρένεια (σελ.131)(Τέτοια άτομα μπορεί να λένε π.χ. "Το χέρι είναι του αδερφού μου"). Σε όλες τις περιπτώσεις οι ασθενείς προσπαθούν να αγνοήσουν το πρόβλημα παρά τα αντίθετα στοιχεία ή γραπώνονται από οποιαδήποτε εξήγηση, όσο απίστευτη κι αν είναι, παρά να παραδεχθούν το προφανές. Η πιθανή σχέση με τη θεϊστική πίστη είναι ενδιαφέρουσα. Υπάρχει περίπτωση οι φονταμενταλιστές ή τα μέλη παραχριστιανικών και μη οργανώσεων να έχουν υποανεπτυγμένα δεξιά ημισφαίρια;