Χριστουγεννιάτικη ιστορία

Μια φορά κι έναν καιρό…

Τα πρώτα στοιχεία για τον εορτασμό της γέννησης του Ιησού μας έρχονται από την Αίγυπτο. Ο Κλήμης ο Αλεξανδρευς (150-215 περίπου) γράφει για την ημερομηνία γέννησης του Ιησού (μεταφρασμένο από αγγλική μετάφραση):

Συνεπώς, από τη γέννηση του Χριστού μέχρι το θάνατο του Κόμοδου είναι συνολικά 194 έτη, ένας μήνας και 13 ημέρες. Και υπάρχουν άτομα που όχι μόνο έχουν εντοπίσει το έτος της γέννησης του Κυρίου μας, αλλά και την [ακριβή] ημέρα. Και λένε ότι ήταν το 28ο έτος [της βασιλείας] του Αυγούστου και η 25η μέρα του μήνα Πασόν. (Στρωματείς Ι,XII) [1]

Η Wikipedia ταυτίζει την 25η Πασόν με την 20η Μαΐου. Αν είναι ακριβής δεν μπορώ να ξέρω, γιατί ο Πασόν ήταν μήνας του αιγυπτιακού ημερολογίου που είχε 365 μέρες, αλλά χωρίς τις διορθώσεις του Ιουλιανού, οπότε σίγουρα έχουν συσσωρευθεί σφάλματα. Πάντως ο Πασόν ήταν ανοιξιάτικος μήνας και καταλαμβάνει τη θέση του Μαΐου περίπου.

Γύρω στα 220, ο Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός στο έργο του “Χρονογραφίαι” αναφέρει πως ο Ιησούς συνελήφθη κατά την εαρινή ισημερία (25η Μαρτίου στο ρωμαϊκό ημερολόγιο) κάνοντας δημοφιλή την ιδέα πως ο Ιησούς γεννήθηκε κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, 9 μήνες αργότερα το Δεκέμβριο. Η αναφορά πάντως είναι πολύ πλάγια.[3]

Περί το 243, στο έργο “Περί υπολογισμού του Πάσχα” (ένα ψευδεπίγραφο έργο του Κυπριανού Καρθαγένης) ορίζεται ως ημερομηνία της Γέννησης η 28η Μαρτίου. Για την ακρίβεια, θεωρείται πως ο Ιησούς γεννήθηκε την ίδια ημερομηνία με τη δημιουργία του ηλίου (που ορίζεται νωρίτερα στο κείμενο).

[…] hoc est martii die XXVIII, quo crearetur luna […] quam præclare providentia ut illo die quo natus est Sol, in ipso die nasceretur Christus. [4]

Τόσο ο Ειρηναίος, όσο και ο Τερτυλλιανός, πάντως παραθέτουν λίστα εορτών που γιόρταζαν οι πρώτοι Χριστιανοί στην Αφρική, αλλά δεν κάνουν αναφορά στα Χριστούγεννα.

Ο Ωριγένης σε ομιλία του για το θέμα της καθαρότητας των γυναικών μετά τη γέννα, σχολιάζοντας το αντίστοιχο χωρίο του Λευιτικού, κάνει πολλά αρνητικά σχόλια για την ημέρα των γενεθλίων, σε σημείο που να μην αφήνει και μεγάλη πιθανότητα να συμφωνούσε με τον εορτασμό των γενεθλίων του Ιησού. Συγκεκριμένα αναφέρει:

Αλλά και η ίδια η Γραφή αναφέρει πως κάποιος που γεννιέται, είτε άνδρας, είτε γυναίκα, “τίς γὰρ καθαρὸς ἔσται ἀπὸ ρύπου; ἀλλ᾿ οὐθείς, ἐὰν καὶ μία ἡμέρα ὁ βίος αὐτοῦ ἐπὶ τῆς γῆς” [Ιώβ 14,4-5] Και για να καταλάβετε πως είναι σημαντικό αυτό και ότι δεν προέρχεται από τη σκέψη κανενός αγίου· κανένας άγιος δεν έχει εορτάσει την ημέρα της γέννησής του ή έχει κάνει κάποια μεγάλη γιορτή [την ημέρα εκείνη]. Μόνο οι αμαρτωλοί χαίρονται για αυτού του είδους τα γενέθλια. Αληθώς, βλέπουμε στην Παλαιά Διαθήκη τον Φαραώ, το βασιλιά της Αιγύπτου, να εορτάζει την ημέρα της γέννησής του με μεγάλη γιορτή και στην Καινή Διαθήκη τον Ηρώδη. Αλλά και οι δυο κηλίδωσαν τη γιορτή χύνοντας ανθρώπινο αίμα. Γιατί ο Φαραώ σκότωσε τον αρχισιτοποιό [Γεν 40,22], ενώ ο Ηρώδης τον άγιο προφήτη Ιωάννη στη φυλακή. Αλλά οι άγιοι όχι μόνο δε γιορτάζουν τα γενέθλιά τους, αλλά πλήρεις Αγίου Πνεύματος, καταριούνται την ημέρα αυτή.

Και ακόμα και ένας μεγάλος προφήτης -εννοώ τον Ιερεμία που στη μήτρα της μάνας του ακόμα καθαγιάστηκε και τέθηκε προφήτης των εθνών [Ιερ 1,4]- δε θα έγραφε κάτι άχρηστο σε βιβλία που ήταν γραφτό να μείνουν αιώνια και να διατηρήσουν μυστικά και να είναι γεμάτα με βαθιά μυστήρια, διότι εκεί λέει “᾿Επικατάρατος ἡ ἡμέρα, ἐν ᾗ ἐτέχθην ἐν αὐτῇ· ἡ ἡμέρα, ἐν ᾗ ἔτεκέ με ἡ μήτηρ μου, μὴ ἔστω ἐπευκτή. ἐπικατάρατος ὁ ἄνθρωπος ὁ εὐαγγελισάμενος τῷ πατρί μου λέγων· ἐτέχθη σοι ἄρσην, εὐφραινόμενος. ἔστω ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνος ὡς αἱ πόλεις, ἃς κατέστρεψε Κύριος ἐν θυμῷ καὶ οὐ μετεμελήθη” [Ιερ 20,14-16 πρβλ Ιώβ 3,3] Νομίζετε πως θα έλεγε ο προφήτης τέτοια πράγματα, εκτός κι αν ήξερε πως η σωματική του γέννηση ήταν άξια τέτοιων αναθεμάτων και για την οποία ο Νομοδότης θα θεωρούσε ακάθαρτη και θα όριζε κατόπιν τόσες διαδικασίες καθαρμού;[…]

Αλλά και ο Ιώβ, που δε μιλούσε χωρίς το Άγιο Πνεύμα, “κατηράσατο τὴν ἡμέραν αὐτοῦ λέγων· ἀπόλοιτο ἡ ἡμέρα, ἐν ᾗ ἐγεννήθην, καὶ ἡ νὺξ ἐκείνη ᾗ εἶπαν· ἰδοὺ ἄρσεν. ἡ νὺξ ἐκείνη εἴη σκότος, καὶ μὴ ἀναζητήσαι αὐτὴν ὁ Κύριος ἄνωθεν, μηδὲ ἔλθοι εἰς αὐτὴν φέγγος· ἐκλάβοι δὲ αὐτὴν σκότος καὶ σκιὰ θανάτου, ἐπέλθοι ἐπ᾿ αὐτὴν γνόφος. καταραθείη ἡ ἡμέρα καὶ ἡ νὺξ ἐκείνη, ἀπενέγκαιτο αὐτὴν σκότος· μὴ εἴη εἰς ἡμέρας ἐνιαυτοῦ, μηδὲ ἀριθμηθείη εἰς ἡμέρας μηνῶν” [Ιώβ 3,1-6] […]

Αλλά αν σας ευχαριστεί να ακούσετε και τη γνώμη κι άλλων αγίων για τα γενέθλιά τους, ακούστε τον Δαβίδ να λέει “ἰδοὺ γὰρ ἐν ἀνομίαις συνελήφθην, καὶ ἐν ἁμαρτίαις ἐκίσσησέ με ἡ μήτηρ μου.” δείχνοντας πως κάθε ψυχή που γεννιέται είναι μολυσμένη από τη βρωμιά της ανομίας της αμαρτίας […]

(Εκλογαί εις Λευιτικόν, Ομιλία VIII) [2]

Επιπλέον βλέπουμε τον Αρνόβιο εκ Σίκκης (περί τα 330) να χλευάζει στο έργο του “Κατά Εθνών” τον εορτασμό γενεθλίων θεοτήτων, το οποίο είτε σημαίνει πως τα Χριστούγεννα δεν είχαν καθιερωθεί ακόμη ή μόλις είχαν αρχίσει να καθιερώνονται και ο συγγραφέας διαφωνούσε με την πρακτική αυτή και ήθελε να τα προβάλει ως καθαρά παγανιστική δραστηριότητα. Διακωμωδεί ιδιαίτερα και την ιδέα “γέννησης θεών”. [5] Για τον Ιησού δεν είχε πρόβλημα, καθότι ενσάρκωση, προφανώς. Την ίδια άποψη άλλωστε έχει την ίδια περίοδο και ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, ο οποίος μνημονεύει και ότι ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς ήταν ο πρώτος που αναφέρεται στα Χριστούγεννα ως γιορτή. [8]

Είναι γνωστό πως αρχικά στον ελλαδικό χώρο η γέννηση του Ιησού εορταζόταν μαζί με τα Θεοφάνεια, στις 6 Ιανουαρίου, αλλά με έμφαση στη Βάπτιση. Ως ξεχωριστή γιορτή φαίνεται ότι πρωτοεμφανίζεται στη Ρώμη γύρω στα 335, πιθανότατα για να εξισορροπήσει τη γιορτή για τον αήττητο ήλιο (Sol Invictus) και γενικότερα την εορταστική περίοδο των Σατουρναλίων, που έληγε με την γιορτή του Ηλίου. Στην Κωνσταντινούπολη η γιορτή φαίνεται να αρχίζει να πιάνει γύρω στο 400. [6]

Τέλος, ο Αρχιεπίσκοπος Νικαίας Ιωάννης καταγράφει τον 8ο πλέον αιώνα μία παράδοση στο έργο του “Περί της Γεννήσεως του Χριστού προς Ζαχαρίαν τον Καθολικόν της Μεγάλης Αρμενίας” για την ημερομηνία της 25ης Δεκεμβρίου. Λέει πως σε αρχείο με εβραϊκά βιβλία που είχαν μεταφερθεί στη Ρώμη, βρέθηκε βιβλίο όπου ο Ιώσηπος καταγράφει πως τον έβδομο μήνα (το μήνα της Σκηνοπηγίας) την ημέρα του Ιλασμού έγινε ο ευαγγελισμός του Ζαχαρία (η ημέρα που του ανακοινώθηκε πως η Ελισάβετ έμεινε έγκυος στον Ιωάννη τον Πρόδρομο) και την προσδιορίζει ως την 10η του μήνα Τησιρίν (23 Σεπτεμβρίου). Βάσει αυτού υπολογίζει τον Ευαγγελισμό την 25η Μαρτίου (4η Νισσάν) στις 24 Ιουνίου (5η Ταμνί) τη γέννηση του Προδρόμου και τέλος την 9η Σαπέτ (25η Δεκεμβρίου) τη γέννηση του Ιησού. [7] Να σημειώσω βέβαια πως τέτοια αναφορά στο έργο του Ιώσηπου δεν υπάρχει.

…και ζήσαν αυτοί καλά…(;)

Από εκεί και έπειτα η γιορτή αρχίζει και εξαπλώνεται, αν μη τι άλλο γιατί βόλευε ως αντικατάσταση των πάμπολων παγανιστικών εορτών που συγκεντρώνονταν γύρω από το χειμερινό ηλιοστάσιο. Ενδεικτικά αναφέρω το Ηλιοστάσιο των Κελτών (Lá an Dreoilín σε Ουαλία και Ιρλανδία, Mummer’s Day στην Κορνουάλη κ.λπ. οι κέλτικες γιορτές για το χειμερινό ηλιοστάσιο ήταν ποικίλες), το Yule των Βίκινγκ και των Γερμανών (ονομασία που πέρασε και στα αγγλικά ως ονομασία της χριστουγεννιάτικης περιόδου). Οι γιορτές αυτή την περίοδο ήταν πάμπολες (και εννοείται να μην ξεχάσουμε και τα Κρόνια/Saturnalia στην Ελλάδα και μετά και στη Ρώμη)

Αν και οι περισσότεροι Χριστιανοί γιορτάζουν τα Χριστούγεννα (και σήμερα πλέον έχει καθιερωθεί και ως κοσμική γιορτή σε όλο τον κόσμο, χωρίς θρησκευτικό περίβλημα, αλλά με πολλά δέντρα, στολίδια και λαμπιόνια) το σίγουρο είναι ότι υπάρχουν πολλές χριστιανικές κοινότητες που απορρίπτουν τον εορτασμό των Χριστουγέννων, τόσο για θεολογικούς λόγους (όπως αυτούς που αναφέραμε), αλλά και λόγω της καταναλωτικής μορφής που έχουν λάβει σήμερα.

Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των Πουριτανών στις ΗΠΑ που κατάφεραν να απαγορεύσουν τα Χριστούγεννα στη Μασαχουσέτη την περίοδο 1659-1681 επειδή δεν είχε καμία βάση στη Βίβλο, επειδή είχε βάση σε παγανιστικά έθιμα και γιατί ενοχλούνταν από την όλη φασαρία που τους χαλούσε τη θρησκευτική κατάνυξη. Αντίστοιχη κίνηση είχε γίνει και στην Αγγλία νωρίτερα, πάλι από Πουριτανούς, την περίοδο 1649-1660, εκμεταλλευόμενοι την έκκρυθμη πολιτική κατάσταση στην Αγγλία (interregnum).

Κατά των Χριστουγέννων εμφανίζονται και αρκετές προτεσταντικές ομολογίες καθώς και “αναγεννημένοι” Χριστιανοί και χριστιανικά κινήματα αποκατάστασης. Για παράδειγμα δε γιορτάζουν τα Χριστούγεννα (τουλάχιστον από θρησκευτική οπτική) οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, οι Κουακέροι (αν και ποτέ δεν επεδίωξαν την κατάργησή τους, όπως οι Πουριτανοί) και οι Αντβεντιστές της Έβδομης Ημέρας (αυτοί απλά δεν την αναγνωρίζουν, αλλά δεν απαγορεύουν τον εορτασμό)

Στον αντίποδα, στις ΗΠΑ αυτή την περίοδο μαίνεται κάθε χρόνο ο “πόλεμος των Χριστουγέννων”. Ακούγεται γελοίο σε έναν Έλληνα, αλλά όλη η φασαρία γίνεται για την ευχή “καλές γιορτές”. Οι φονταμενταλιστές Χριστιανοί των ΗΠΑ θεωρούν πως γίνεται αποχριστιανοποίηση της Αμερικής με την ευχή αυτή (αντί του “Καλά Χριστούγεννα”) σε σημείο να μποϋκοτάρουν επιχειρήσεις που λένε στους πελάτες τους “Καλές Γιορτές”. Ειρωνικό για δύο τινά. Πρώτον, γιατί ήταν Χριστιανοί αυτοί που κατάφεραν να καταργήσουν τα Χριστούγεννα (βλ.παραπάνω) χωρίς να αποχριστιανίσουν τη χώρα και δεύτερον, γιατί το πολυπολιτισμικό πλαίσιο των ΗΠΑ σχεδόν το προστάζει (αφού την ίδια περίοδο υπάρχουν πολλές μη Χριστιανικές γιορτές, όπως η εβραϊκή Χάνουκα, αλλά και αναγεννημένες παγανιστικές εορτές και new age εκδηλώσεις). Δε θα πω περισσότερα. Ψάξτε στο Google “War on Christmas” και θα βρείτε μπόλικο υλικό για γέλια και για κλάματα.

Εγώ θα προτιμήσω να είμαι politically (in)correct και θα ευχηθώ σε όλους τους αναγνώστες (θρήσκους και μη) “Καλά Χριστούγεννα και με το καλό να μας μπει” (Ο νέος χρόνος ντε! Πού πήγε το μυαλό σας;! Τσκ!)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1	Στρωματείς Ι,XII (αγγλική μετάφραση)
2	Το εν λόγω βιβλίο στο πρωτότυπο στην Patrologia Graeca και εδώ σε μετάφραση στα αγγλικά από τα λατινικά από τον Gary Wayne Barkley (βάσει της οποίας έγινε η παραπάνω μετάφραση στα ελληνικά).
3	H Wikisource παραθέτει αυτό το κομμάτι από τα σωζόμενα του Αφρικανού, όπου αναφέρεται ότι στην Περσία είχε γίνει γνωστή μέσω αστρολογίας η γέννηση του Ιησού και οι γυναίκες γιόρταζαν δικαιολογημένα. Συγκεκριμένα λέει: "To Myria is given the blessed lot of bearing Pege in Bethlehem, and of conceiving grace of grace. Judæa has seen its bloom, and this country is fading. To Gentiles and aliens, salvation is come; to the wretched, relief is ministered abundantly. With right do women dance, and say, Lady Pege, Spring-bearer, thou mother of the heavenly constellation. Thou cloud that bringest us dew after heat, remember thy dependants, O mistress." απ'όπου προκύπτει ο συσχετισμός με την εαρινή ισημερία.
4	Το λατινικό κείμενο του De Pascha Computus. Η αναφορά στη σελίδα 5 και 14 του PDF. Συγκεκριμένα, η πρώτη αναφορά γράφει πως η 28η Μαρτίου είναι η μέρα δημιουργίας της Σελήνης, αλλά και ο Ήλιος και η Σελήνη δημιουργήθηκαν την ίδια ημέρα στη Γένεση.
5	Adversus Nationes VII, 32,8-9. Συγκεκριμένα κοροϊδεύει την ιδέα ότι οι θεοί γεννιούνται, χλευάζοντας τις ανοιξιάτικες εορτές για τη Δήμητρα και τη Γαία. ("Lectisternium Caereris erit Idibus proximis". - Habent enim dii lectos atque ut stratis possint mollioribus incubare, pulvinorum tollitur atque excitatur inpressio. "Telluris natalis est". - Dii enim ex uteris prodeunt et habent dies laetos quibus eis adscriptum est auram usurpare vitalem.) Εδώ το λατινικό κείμενο και εδώ αγγλική μετάφραση.
6	http://www.newadvent.org/cathen/03724b.htm
7	PG96 1441C-1444A (σελ. 735-737 του ηλεβιβλίου) Οι μήνες αναφέρονται με τα εξελληνισμένα ονόματα του πρωτοτύπου και όχι με τα κανονικά εβραϊκά ονόματα.
8	Γι'αυτό το χωρίο η Orthodox Wiki παραπέμπει στο βιβλίο "Χριστούγεννα", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 12, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1968, στ. 351). Δεν μπόρεσα να βρω σε ποιο έργο του Ναζιανζηνού υπάρχει συγκεκριμένα το εν λόγω χωρίο.