Η δύναμη της λογικής

Ο Μιχάλης είναι 35 ετών, με οβάλ γυαλιά, κοντοκουρεμένα μαλλιά, αραιή γενειάδα και φαβορίτες. Μοιάζει λίγο με αυτό που είναι, ένας καθηγητής μαθηματικών που έζησε στις ΗΠΑ για 11 χρόνια κι επέστρεψε στη Λεμεσό (μόνιμα, ή τουλάχιστον έτσι πίστευε) τον Ιούνιο του 2010. Λίγες εβδομάδες πριν επιστρέψει, του ‘ρθε η ιδέα να δημιουργήσει μια αθεϊστική ομάδα στην Κύπρο – ανακάλυψε όμως ότι ήδη υπήρχε μία στο φέισμπουκ. Οι Cyprus Atheists (Άθεοι Κύπρου) είχαν δημιουργηθεί το 2008 από τον Κυριάκο Παπασπύρου, έναν τριαντάχρονο graphic designer (σχεδιαστή γραφικών), γεννημένο στο χωριό Αθηένου και σήμερα κάτοικο Λευκωσίας.

Οι δυο τους αντάλλαξαν πολλά ηλεκτρονικά μηνύματα κι αποφάσισαν, στους μήνες που ακολούθησαν την επιστροφή του Μιχάλη, να οργανώσουν καλύτερα την ομάδα. Άλλαξαν το αρχικό όνομα σε Cyprus Freethinkers (Όμιλος Ελεύθερης Σκέψης Κύπρου), ώστε να διευρύνουν το αντικείμενό τους. Η ομάδα του φέισμπουκ έχει γύρω στα 1250 μέλη καθώς κι έναν αλληλένδετο ιστότοπο (www.cyprusfreethinkers.org), αλλά είναι σε εξέλιξη το σχέδιο για μια πιο φυσική παρουσία, «επίγεια», σε αντίθεση με τη διαδικτυακή. Το σχέδιο είναι ν’ αποτελέσουν μια πιο ολοκληρωμένη λέσχη, να οργανώσουν σεμινάρια, αναγνώσεις κ.ο.κ. – καθώς κι ένα μέρος, λέει ο Μιχάλης, «όπου ο κόσμος θα μπορούσε να τηλεφωνήσει και να πει το πρόβλημά του, εφόσον υπάρχουν διακρίσεις».

Υπάρχει πράγματι διάκριση σε βάρος των αθέων; Όχι επίσημα, παραδέχεται ο Κυριάκος – ένας θερμός ομιλητής με ένα έξυπνο ευδιάθετο στυλ – «αλλά μπορείς να διαισθανθείς την υποβόσκουσα διάκριση: «Για μισό λεπτό, δεν είσαι ένας από μας»… Η Κύπρος, όπως ξέρουμε, είναι ένα από τα περισσότερο θεϊστικά κράτη στην ΕΕ, κι αν δεν είσαι κάτω από τη θεϊστική ομπρέλα, είσαι ξένος, και συχνά υπάγεσαι σε διακρίσεις». Όχι φυσικά ότι χάνουν άνθρωποι τη δουλειά τους επειδή είναι άθεοι – τουλάχιστον απροκάλυπτα – αλλά η συζήτηση τέτοιων πεποιθήσεων στο γραφείο είναι ένα ευαίσθητο θέμα, σαν να ήταν κάτι τρομερό.

Ο Μιχάλης πάει ακόμη παραπέρα: «Αντιμετώπισα διακρίσεις για τα πιστεύω μου όταν ήμουν στη Λουιζιάνα, από άλλους Έλληνες και Κύπριους», μας λέει. Υπήρξε πρόεδρος του Ομίλου Ελλήνων Φοιτητών (έκανε το διδακτορικό του στη Φιλοσοφία εκείνη την εποχή) και αντιπρόεδρος της λέσχης Αθέων (Atheists’ Club) – ένας συνδυασμός που εξόργιζε ορισμένους, ιδιαίτερα όταν άλλαξε το καταστατικό του Ομίλου Ελλήνων Φοιτητών, ώστε το χρηματικό απόθεμα που έμενε στα ταμεία στο τέλος της χρονιάς να μη μεταβιβάζεται αυτόματα στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Νέας Ορλεάνης (αντίθετα θα πήγαινε όπου αποφάσιζε η πλειοψηφία, κάτι που έμοιαζε, και ήταν, δικαιότερο). Υπήρξαν παρενοχλήσεις, ύβρεις, και τελικά ένα περιστατικό που ένας Κύπριος προσπάθησε να του επιτεθεί. Κλήθηκε η αστυνομία, κι ο Μιχάλης γνωστοποίησε το θέμα στα ΗΕ ως περίπτωση διάκρισης έναντι των πιστεύω του.

Παρά την ανωτέρω διατύπωση, η αθεΐα δεν είναι στην πραγματικότητα «πιστεύω» – και σίγουρα όχι λατρεία, όπως φαντάζονται κάποιοι. «Είναι αμφισβήτηση της πίστης σου κι όχι προσπάθεια να επιβάλω τα δικά μου πιστεύω σε σένα», εξηγεί ο Stephen Nugent, ένας σχετικά πρόσφατος μεταπεισθείς που αυτοαποκαλείται «μη δογματικός άθεος». Σε αντίθεση με τον Μιχάλη, που έκανε διαλέξεις για την αθεΐα, και με τον Κυριάκο, που έγραψε άρθρα στο Politis, ο Stephen δεν είναι ενεργά αναμεμειγμένος στους Cyprus Freethinkers – αλλά έλαβε μέρος στον πρόσφατο διαγωνισμό του ιστότοπου για μπλουζάκια, υποβάλοντας πιθανά σχέδια για το λογότυπο της επίσημης μπλούζας της ομάδας.

Μια ματιά στη λίστα των προτάσεων (όχι μόνο του Stephen) είναι διδακτική. Ποικίλουν από αυτά της ακραίας αντιπαράθεσης – ένα μαύρο μπλουζάκι με τη λεζάντα «Κάψτε την Εκκλησία της γειτονιάς σας», ή «Πολύ ηλίθιος για να καταλάβεις την επιστήμη; Δοκίμασε τη θρησκεία» – έως τα περιπαιχτικά, όπως αυτό με τον σκεπτικό Ιησού που καταλήγει να προσεύχεται για σουβλάκια. Αλλά για τον πρωτοπόρο είναι το λογότυπο με έναν τεράστιο ανθρώπινο εγκέφαλο, με υπότιτλο ένα ρητό του Carl Sagan: Ασυνήθιστοι ισχυρισμοί απαιτούν ασυνήθιστες αποδείξεις» – επειδή αυτό είναι η επιτομή της ελεύθερης σκέψης, είναι πίστη στη δύναμη της λογικής και κάλεσμα στους πιστεύοντες ν’ αποδείξουν τη θεωρία τους. O Stephen είναι ξεκάθαρος για τη δική του «μη δογματική αθεΐα»: «Ο ορισμός μου είναι αυτός: ‘Φέρε μου επιστημονικά επιχειρήματα, στοιχεία και αποδείξεις (για το θεό), και θα το σκεφτώ.’»

Είναι τριάντα τριών ετών, βραβευμένος κινηματογραφιστής, συμπαθητικός και λίγο αδέξιος, καθώς διασχίζει ξυπόλυτος κι αναμαλλιασμένος το μικρό του διαμέρισμα στην παλιά Λευκωσία. Είναι μισός Ιρλανδός, γεγονός που χρωμάτισε τις πρώιμες θρησκευτικές του εμπειρίες. Η μητέρα του πήγαινε στην εκκλησία πιο πολύ για επίδειξη, ενώ ο πατέρας του – που απαγορευόταν να μπει, όντας ένας αλλόθρησκος καθολικός (αν και στην πραγματικότητα απείχε εντελώς) – «μου κρατούσε το χέρι έξω απ’ την εκκλησία κοροϊδεύοντας τους τσαρλατανισμούς που γίνονταν». Ίσως σας φαίνεται ότι αυτό εξηγεί την αθεΐα – αλλά στην πραγματικότητα μόλις πέρυσι ξεκαθάρισε την απορία στο μυαλό του, και σε κάθε περίπτωση η πρότερη εμπειρία δείχνει να έχει λίγη σημασία. Ο Κυριάκος, μεγαλώνοντας σε χωριό, ήταν πολύ θρησκευόμενος ως τα 16-17 του («τόσο ήξερα»), όταν διευρύνοντας κατά πολύ τα αναγνώσματά του, κατέληξε ότι η θρησκεία είναι μύθος. Για τον Μιχάλη, το σημείο-κλειδί ήταν ο θαυμασμός του για την αρχαία ελληνική φιλοσοφία – ο ηθικός σκεπτικισμός του Σωκράτη, ο αναντίρρητος αθεϊσμός του Καρνεάδη και του Δημόκριτου – σε συνδυασμό με το μάθημα της Θρησκευτική Μόρφωσης που έκανε στο λύκειο. Η αντίθεση μεταξύ του ανοιχτού μυαλού απ’ τη μια, και του δογματισμού απ’ την άλλη, τον ανάγκασαν να κρατήσει αποστάσεις – αν και μόνον όταν βρέθηκε στις ΗΠΑ κι άρχισε να κάνει παρέα με μαχητικούς αθέους σταμάτησε ολωσδιόλου να πιστεύει. «Κανείς δε γίνεται άθεος απ’ τη μια μέρα στην άλλη», εξηγεί. «Για μένα χρειάστηκαν χρόνια και χρόνια σπουδών, απορρίψεων και αποδοχών, καθώς και μια εσωτερική υπαρξιακή αναζήτηση».

Για τον Stephen η αναζήτηση ειλικρινά άρχισε αφού γύρισε πέρυσι απ’ το Βόρειο Πόλο. Γυρνάει ταινίες για την Greenpeace, έχοντας βρεθεί γι’ αρκετούς μήνες στην αρκτική τα τελευταία δυο καλοκαίρια – και μετά από αρκετές εβδομάδες ακτιβισμού, κινηματογράφησης “οικο-μαχητών” σε δράση και βουτώντας κάποια στιγμή κι ο ίδιος στο παγωμένο νερό, ένιωσε την ανάγκη να κάτσει σπίτι και να ψαχτεί εσωτερικά. Άρχισε να μελετά διάφορες θρησκείες, κατέβασε το Κοράνι και την Αγία Γραφή, παρακολούθησε ντοκιμαντέρ και διαδικτυακές συζητήσεις – και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «το όλο θέμα είναι ψευδαίσθηση». Η θρησκεία αφήνει πολλά κενά κι αναπάντητες ερωτήσεις. Γιατί ο Ιησούς εμφανίστηκε μόλις πριν 2000 χρόνια πριν, τη στιγμή που ο Homo Sapiens υπάρχει εδώ και 100000 χρόνια; Αν ο θεός δημιούργησε τα πάντα, τον θεό ποιος τον δημιούργησε; Διαβάζοντας από ιστότοπους έκανε έναν κατάλογο με κάποιες από τις φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν στο όνομα του θεού σε βάθος αιώνων: οι σταυροφορίες, η ιερά εξέταση, εθνικές καθάρσεις, φετφάδες, φόνοι τιμής, καταπίεση γυναικών και ομοφυλόφιλων, ανθρώπινες θυσίες, καύση μαγισσών, γενετικός ακρωτηριασμός. Πάνω απ’ όλα, έχοντας παρακολουθήσει διάφορες συζητήσεις, έχει πειστεί ότι δεν υπάρχει περίπτωση ο θεϊστής να μεταπείσει τον άθεο ή τ’ αντίθετο: «Δεν υπάρχει περίπτωση να βρεθεί κοινό έδαφος».

Θυμάμαι το παραπάνω όταν πηγαίνω στην Αρχιεπισκοπή της Λευκωσίας, αναρωτώμενος τι έχει να πει η άλλη πλευρά. Στο γραφείο εκκλησιαστικής κατήχησης, μια ομάδα νεαρών θεολόγων – όλοι γύρω στα 30 – πέφτουν πάνω μου με σπινθηροβόλο βλέμμα. «Δεν πιστεύω ότι υπάρχουν άθεοι», λέει ένας (μιλάνε σαν ομάδα, και αρνούνται να δώσουν τα ονόματά τους). «Δεν υπάρχουν άθεοι. Υπάρχουν μόνο άνθρωποι που αποξενώθηκαν απ’ την αλήθεια, για να την ανακαλύψουν. Όλα τα όντα ελκύονται από κάποια ανώτερη δύναμη.»

Ο Μιχάλης Αριστείδου βρήκε τις ρίζες της αθεΐας στην αρχαία Ελλάδα, αλλά η ομάδα των θεολόγων λέει ότι «γεννήθηκε στη δύση» (εννοώντας την καθολική εκκλησία), ως αντίδραση στην πιο καταπιεστική θεολογία του θεού-μπαμπούλα («Στην ανατολή μιλάμε για θεό αγάπης, που γαλουχεί τον άνθρωπο σαν να ήταν η μητέρα του»). Και οι τρεις Ελεύθεροι Στοχαστές σημείωσαν ότι επιστήμη και θρησκεία είναι ασύμβατα, αλλ’ η ομάδα των θεολόγων επιμένει ότι δεν υπάρχει σύγκρουση. Πάνω απ’ όλα, ο Stephen Nugent μου είπε πως πιστεύει ότι «Η αθεΐα θα έπρεπε να είναι η προεπιλεγμένη θέση κάθε ανθρώπου στη γη», ενώ η θρησκεία είναι η κατασκευή που επιβάλουμε στη φυσική μας αθωότητα – ή, αντιγράφοντας τα λεγόμενα του Κυριάκου: «Ο άνθρωπος έφτιαξε τον θεό κι όχι τ’ αντίστροφο» – ενώ οι θεολόγοι πιστεύουν το ακριβώς αντίθετο.

«Κάθε άνθρωπος έχει την εικόνα του Θεού μέσα του», πληροφορούμαι, «και δημιουργήθηκε με σκοπό ν’ αναζητά τον Θεό – γιατί μόνο αυτό θα τον ολοκληρώσει ως ύπαρξη, η παρουσία του θεού στη ζωή του». Ο θεϊσμός είναι η φυσική μας κατάσταση, η αθεΐα αφύσικη. «Είναι σαν να λες σε μια έγκυο ότι δεν είναι έγκυος όταν νιώθει τις κλωτσιές του παιδιού της μέσα στην κοιλιά της. ‘Μα το νιώθω!’ (θα έλεγε). Κάποιος που έχει τον Θεό μέσα του το ξέρει.»

Κι αν παρόλ’ αυτά δεν τον νιώθουν; Κι αν αναζητούν απτές αποδείξεις; «Μπορούμε ποτέ να το αποδείξουμε επιστημονικά; Στην πραγματικότητα όχι,» παραδέχεται ο ιερέας John Tyrrell – γνωστός ως πατέρας John – στον καθεδρικό του αγίου Παύλου στη Λευκωσία. Ο πατέρας John είναι Καναδός, με την άσπρη γενειάδα προφήτη της παλαιάς διαθήκης (είναι επίσης το μόνο πρόσωπο αυτού του άρθρου που είναι πάνω από 40 ετών)• έζησε για χρόνια στο Yukon, εργαζόμενος σε θερμοκρασίες υπό το μηδέν, πριν καταλήξει στην Κύπρο – κι εξηγεί ότι έχει δει «αυτό που πιστεύει ότι είναι το χέρι του θεού, να επιδρά στους ανθρώπους, στη διάρκεια των 66 ετών της ζωής του». Λόγου χάρη; Θεραπευτικά θαύματα, απαντάει. Σχέσεις που διορθώθηκαν με τη δύναμη της προσευχής. Άνθρωποι που είχαν οράματα «κακά πνεύματα, όπως πίστευαν» να ανακουφίζονται από αγιασμό. Τα περισσότερα, έτσι κι αλλιώς, είναι θέμα πίστης – κι η πίστη δεν είναι λογική. «Όταν περνάς το δρόμο, δεν ‘πιστεύεις’ ότι θα περάσει αυτοκίνητο,» παρατηρεί ο Κυριάκος. «Απλά ελέγχεις δεξιά-αριστερά, κι αν δεν έρχεται κανένα, περνάς.»

Η προσπάθεια να βρούμε κοινό παρονομαστή στο τρίο των Ελεύθερων Στοχαστών είναι άσκοπη («Δεν είναι όλοι οι άθεοι ίδιοι», εξηγεί ο Μιχάλης). Ωστόσο, θα μπορούσε να βρεθεί σε κάτι που αναφέρει ο πατέρας John. «Η λατρεία του θεού είναι αποτελεσματική», μου λέει. «Είναι τεράστιο πλεονέκτημα να είσαι μέλος της λατρευτικής κοινότητας» – και ίσως αυτό να είναι το κλειδί, το γεγονός ότι η θρησκεία λειτουργεί σαν ένα είδος κοινωνικής “κόλλας”. Δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι το 95 % των Κυπρίων αυτοχαρακτηρίζονται θρησκευόμενοι, παρόλο που μόνο το 19 % πηγαίνει στην εκκλησία κάθε Κυριακή. Λες και η θρησκεία είναι κάρτα μέλους μιας λέσχης που επισκέπτονται περιστασιακά, αλλά η γνώση ότι κι άλλοι Κύπριοι είναι μέλη τους φέρνει πιο κοντά.

Ο Μιχάλης απ’ την άλλη δεν ανήκει στη λέσχη αυτή – ούτε στην κυπριακή κοινωνία. Την ώρα που θα το διαβάζετε αυτό, ο ίδιος, η αμερικανίδα σύζυγός του και τα δυο μικρά παιδιά τους θα έχουν επιστρέψει στις ΗΠΑ, έχοντας βαρεθεί την Κύπρο (μολονότι καθαρά για επαγγελματικούς λόγους) μετά από έξι μήνες. Ο Stephen, επίσης, είναι κατά κάποιον τρόπο ξένος, δουλεύοντας περισσότερο στο εξωτερικό, κι ακόμη κι ο Κυριάκος πρέπει να ένιωθε εκτός τόπου στην κλειστή θρησκευόμενη ζωή της Αθηένου. Κατά κάποιον τρόπο, το ανέκδοτο του Μιχάλη στους τότε νεαρούς είχε ένα ψήγμα αλήθειας: ‘το μίσος για τους γονείς σας’ – ή τον κόσμο των γονιών σας – είναι μέρος της αιτίας γι’ αμφισβήτηση, και δεν μπορείς να σκεφτείς ελεύθερα, παρά μόνον αφού πρώτα αμφισβητήσεις την υπάρχουσα κοινωνία. Ακριβώς γι’ αυτό ο Όμιλος Ελεύθερης Σκέψης Κύπρου είναι τόσο απαραίτητος: για να δημιουργήσει μια εναλλακτική κοινωνία, παράλληλα με την πανταχού παρούσα λατρευτική κοινωνία.

Γιατί να περιπλέκουμε τα πάντα; Γιατί να βάζουμε ταμπέλες (όπως «θεός») σε κάτι που δεν καταλαβαίνουμε; «Αφήστε μας να ζούμε μ’ αυτά που ξέρουμε!» δηλώνει ο Stephen καθώς με συνοδεύει προς την πόρτα – αλλ’ αυτό είναι το πρόβλημα για τους άθεους, ότι «αυτά που ξέρουμε» είναι τόσο συντριπτικά θρήσκα. Έξω, ετοιμασίες για τα Χριστούγεννα. Κάλαντα που γιορτάζουν τη γέννηση του υιού του θεού, άγγελοι διακοσμούν τις βιτρίνες των καταστημάτων. Αποφάσισα πως το παράκανα με τα πνευματικά ζητήματα, και πήγα σινεμά – όπου το πρώτο πράγμα που αντίκρισα ήταν το τρέιλερ για το «Τρανσφόρμερς 3». Εξωγήινοι έρχονται, άλλη μια ποικιλία της ανθρώπινης επιθυμίας για κάτι παραπάνω. «Δεν είμαστε μόνοι μας, τελικά.» λέει ένας χαρακτήρας της ταινίας σε άλλον. Κι αν είμαστε;