Γενικά σχόλια για “Το Φάντασμα στη Μηχανή”

Οι διάφορες όψεις της ψυχής

Ας δούμε πρώτα περιληπτικά τι προϋποθέτουν σχεδόν όλες οι δυϊστικές θεωρίες περί ψυχής:

• Υπάρχει ένα μεταφυσικό πεδίο στο οποίο ενυπάρχουν οι ψυχές.
• Η ψυχή δεν αποτελείται από την ύλη από την οποία αποτελείται το υλικό σύμπαν.
• Στην ψυχή οφείλεται η παρατηρούμενη ανθρώπινη προσωπικότητα.
• Ο κάθε άνθρωπος έχει μία ψυχή.
• Η ψυχή είναι αδιαίρετη.
• Η ψυχή είναι αθάνατη και δεν καταστρέφεται με το θάνατο του υλικού σώματος.

Υπάρχουν πολλές διαφορές στις λεπτομέρειες, αλλά σχεδόν όλες οι θεωρίες περί ψυχής συμφωνούν τουλάχιστον σ’αυτά τα βασικά. Σε γενικές γραμμές μιλάμε για ένα αθάνατο και άυλο καρτεσιανό ανθρωπάριο, συνδεδεμένο με ένα συγκεκριμένο σώμα.

Θα παρατηρήσετε ότι απουσιάζει η μη μεταβλητότητα της ψυχής. Κι αυτό γιατί οι περισσότερες θρησκείες του κόσμου ουσιαστικά δεν τη δέχονται, με πρώτο και καλύτερο τον Χριστιανισμό. Είναι γενική παραδοχή πως οι πράξεις του ανθρώπου επί γης χρωματίζουν την ανθρώπινη ψυχή και δημιουργούν ένα ηθικό ισοζύγιο που εν τέλει της αποδίδει το χαρακτηριστικό “καλή ψυχή” ή “κακή ψυχή”. Από το Καθαρτήριο του Καθολικισμού μέχρι τον καρμικό κύκλο του Βουδισμού, γίνεται φανερό πως σχεδόν κανείς πλην φιλοσόφων δεν παραδέχεται μια αμετάβλητη ψυχή.

Άλλωστε, για μια αμετάβλητη ψυχή δε θα είχε κανένα νόημα η δοκιμασία της επίγειας ζωής και το ζήτημα της μη μεταβλητότητας εγείρει ερωτήματα· πρώτον, για το ποιος καθορίζει αυτή την αρχική αμετάβλητη (και κατ’ επέκταση αν είναι η ίδια η ψυχή υπεύθυνη για την αρχική κατάσταση αυτή) και δεύτερον, κατά πόσον μια αμετάβλητη ψυχή έχει ελεύθερη βούληση όταν είναι αποκρυσταλλωμένη πριν καν αρχίσει το υλικό της ταξίδι.

Ρητορικά ερωτήματα για την ψυχή

Συνήθως η συζήτηση περί ψυχής γίνεται σε ατομικό επίπεδο. Όλοι αναρωτιούνται για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ψυχής, αλλά συνήθως αγνοείται μια σημαντική λεπτομέρεια: το μεταφυσικό πεδίο στο οποίο κατοικεί η ψυχή, το οποίο και μας επιτρέπει να θέσουμε κάποια ερωτήματα, καθαρά ρητορικά βέβαια, αλλά πολύ ενδιαφέροντα.

Όλες οι ψυχές όλων των ανθρώπων “ζουν” στο ίδιο μεταφυσικό πεδίο; Και αν ναι, αλληλεπιδρούν μεταξύ τους; Ανταλλάσσουν απόψεις μεταξύ τους; Βιώνουν συναισθήματα η μία προς την άλλη; Αν δύο άτομα είναι εχθροί στον υλικό κόσμο, οι ψυχές τους τσακώνονται κι αυτές στον μεταφυσικό; Υπάρχει εν τέλει “κοινωνία ψυχών” σ’ αυτό το πεδίο ή ζουν απομονωμένες;

Οι νοητικές λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως περιγράφονται σε γενικές γραμμές στο άρθρο.

Βέβαια Συμπεράσματα

Ακόμα κι αν δεχτούμε πως δεν μπορούμε να αποφανθούμε με βεβαιότητα για το αν υπάρχει ψυχή και τι ρόλο ακριβώς επιτελεί, οι κλινικές περιπτώσεις που παρατέθηκαν μας επιτρέπουν να βγάλουμε κάποια σίγουρα πρώτα συμπεράσματα:

Τα συμπτώματα της ρήξης μεσολοβίου καθιστούν σαφές πως η ψυχή δεν μπορεί να λειτουργήσει ως διαβιβαστής πληροφοριών από το ένα ημισφαίριο στο άλλο (δε λειτουργεί ως “τρίτο ημισφαίριο”). Αν μπορούσε, τότε η ρήξη μεσολοβίου δε θα είχε κανένα σύμπτωμα, αφού οι πληροφορίες θα ανταλλάσσονταν μεταξύ ημισφαιρίων δια μέσου της ψυχής.

Οι περιπτώσεις ανάδρομης αμνησίας (όταν ξεχνάει κάποιος παλιές αναμνήσεις) αποδεικνύει με βεβαιότητα ότι στην περίπτωση που η ψυχή αποθηκεύει αναμνήσεις, τότε δεν ενδιαφέρεται ή δεν δύναται να αναπλάσει αναμνήσεις χαμένες λόγω αμνησίας. Αν μπορούσε, η αναδρομική αμνησία δεν θα υπήρχε ως πάθηση, αφού η ψυχή θα μπορούσε να τις “ξαναγράψει” σε ένα κατάλληλο υγιές σημείο του εγκεφάλου ή απλά θα λειτουργούσε ως αντίγραφο ασφαλείας, δίνοντας απ’ ευθείας πρόσβαση στις κατεστραμμένες αναμνήσεις. Είναι βέβαιο λοιπόν ότι ο εγκέφαλος δεν έχει ουδεμία πρόσβαση στις αναμνήσεις που ενδεχομένως αποθηκεύονται στην ψυχή (ακόμα κι αν αποθηκεύονται κι εκεί).

Αυτό δημιουργεί ιδιαίτερο πρόβλημα στις θεωρίες ψυχής που τη χρησιμοποιούν ως μέσο μετενσάρκωσης. Ακόμα και να κουβαλάει η ψυχή μαζί της αναμνήσεις από προηγούμενη ζωή, δεν φαίνεται ότι θα ήταν σε θέση να τις αναμεταδώσει στο νέο υλικό σώμα, ακόμα και να το ήθελε.

Τέλος, το σύνολο των κλινικών περιπτώσεων μας αναγκάζει να δεχτούμε και ένα τελικό γενικό και αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα. Στο δυϊστικό σύνολο σώματος-ψυχής, η ψυχή είναι ο αδύναμος κρίκος. Είναι παντελώς ανίκανη να υπερκεράσει το οποιοδήποτε ανατομικό ή βιοχημικό πρόβλημα του σώματος και δεν μπορεί να επικοινωνήσει με κανένα άλλο όργανο πλην του εγκεφάλου, ούτε καν να υπερκεράσει τις λειτουργίες του. Αν για παράδειγμα καταστραφεί το σημείο του εγκεφάλου που ευθύνεται για την αποστολή σήματος για την παραγωγή σεροτονίνης (βασικός νευροδιαβιβαστής, έλλειψη του οποίου προκαλεί κλινική κατάθλιψη) δεν μπορεί να στείλει σήμα απ’ ευθείας στους νευρώνες που την παράγουν. Μοιάζει λοιπόν να συνδέεται η ψυχή αυστηρά και μονοσήμαντα με συγκεκριμένα σημεία του εγκεφάλου και να μην μπορεί να αλλάξει συμπεριφορά. Θα μπορούσα να πω σ’ αυτό το σημείο πως η ψυχή μοιάζει να μην έχει λογική, να μην έχει κάποια ανώτερη κατανόηση της εγκεφαλικής ανατομίας, ή δεν μπορεί να λάβει πρωτοβουλίες. Φαντάζει παραδόξως πολύ “μηχανιστική”.

Οι κεντρικές ενστάσεις

Μετά από συζητήσεις και στο ιστολόγιο εδώ, αλλά και σε δια ζώσης συνομιλίες, διαρκώς εγείρεται μια ένσταση από την πλευρά των δυϊστών η οποία είναι πολύ σημαντική για να αγνοηθεί και μπορεί να συνοψιστεί ως εξής:

Πώς μπορούμε να διακρίνουμε αν η ψυχή είναι η πηγή της συνείδησης, αν ο μόνος τρόπος με τον οποίο φανερώνεται η λειτουργία της είναι μέσω της δραστηριοποίησης του εγκεφάλου; Δηλαδή, είναι δυνατόν να διακριθεί αν π.χ. το σήμα για την ενεργοποίηση ενός συναισθήματος μεταδίδεται από την ψυχή στον εγκέφαλο και μετά παρατηρείται ή αν πηγάζει απ’ ευθείας απ’ τον εγκέφαλο;

Σ’ αυτή την ένσταση ο εγκέφαλος λειτουργεί απλά ως διεκπεραιωτικό όργανο και η ψυχή ως ο εντολέας. Όταν ο εγκέφαλος πάθει βλάβη είναι σαν να προσπαθούμε να αλλάξουμε κανάλι στην τηλεόραση με το τηλεκοντρόλ, όταν ο δέκτης πάνω στην τηλεόραση έχει χαλάσει. Το τηλεκοντρόλ στέλνει το σήμα, αλλά η τηλεόραση αδυνατεί να το λάβει.

Αυτή η ένσταση έχει ένα ελάττωμα, κοινό και σε άλλες θεωρίες που θέτουν την ψυχή σε ένα μεταφυσικό πεδίο. Κανείς άνθρωπος δεν νιώθει πως είναι εξωτερικός παρατηρητής του ίδιου του του εαυτού. Ακόμα κι αν δεχτούμε ότι οι άνθρωποι έχουμε ψυχή, το βέβαιο είναι ότι νιώθουμε την ψυχή ως εσωτερικό κομμάτι του σώματός μας και όχι εξωτερικό. Αυτό γλαφυρά εμφανίζεται στις περιγραφές του σώματος ως “φυλακή της ψυχής” η οποία απελευθερώνεται με το θάνατο (κοινή αντιμετώπιση των περισσοτέρων θρησκειών). Η τοποθέτηση της ψυχής στο μεταφυσικό πεδίο λύνει το πρόβλημα του ότι δεν είναι παρατηρήσιμη, αλλά δημιουργεί αυτό (εκτός κι αν υποθέσουμε μια επικάλυψη υλικού και μεταφυσικού κόσμου, ώστε να έχει ουσιαστικό νόημα ο εγκλωβισμός της ψυχής στο σώμα και όχι απλά μεταφορικό).

Το καλό όμως με αυτή την ένσταση είναι ότι αφήνει ένα σημείο στο οποίο μπορεί να επέμβει η επιστήμη στο μέλλον και να αποφανθεί για την ακρίβειά της. Ακόμα κι αν δεν μπορέσουμε ποτέ να εντοπίσουμε τον μηχανισμό με τον οποίο η ψυχή ανταλλάσσει δεδομένα με τον εγκέφαλο (και προς στιγμήν παραβλέπω το ότι αυτό είναι ένα τεράστιο κενό σε όλες τις δυϊστικές θεωρίες), γνωρίζουμε ότι ο εγκέφαλος σίγουρα αντιδρά μόνο σε υλικό επίπεδο.

Έστω ότι η ψυχή στέλνει ένα μήνυμα στον εγκέφαλο: “Νιώσε χαρά”. Ο εγκέφαλος το δέχεται, το επεξεργάζεται και το υλικό σώμα νιώθει χαρούμενο. Ιδού το παράθυρο. Αν η ψυχή στέλνει ένα άυλο σήμα το οποίο μεταπηδά στον υλικό κόσμο και γίνεται με θαυματουργό τρόπο υλικό, τότε στον εγκέφαλο δημιουργείται ενέργεια εκ του μηδενός και ξαφνικά το σώμα εμφανίζει ένα ανεξήγητο πλεόνασμα ενέργειας. Αν η ψυχή χρησιμοποιεί ενέργεια από το ίδιο το σώμα για τα σήματά της, τότε θα έχουμε αυξημένη κατανάλωση ενέργειας σε σχέση με ένα σώμα χωρίς ψυχή (ομοίως αν ο εγκέφαλος στέλνει σήματα στην ψυχή).

Εννοείται ότι σ’ αυτήν τη φάση δεν είμαστε σε θέση να υπολογίσουμε με απόλυτη ακρίβεια το ενεργειακό ισοζύγιο ενός ανθρώπου, αλλά θα ήταν ένα ενδιαφέρον μελλοντικό πείραμα. Είναι σίγουρο πάντως πως αν η ψυχή προκαλεί αλλαγές στον υλικό εγκέφαλο, τότε αυτό με τον άλφα ή τον βήτα τρόπο είναι ανιχνεύσιμο και θα συμπεριελάμβανε κάποιου είδους υλική αλληλεπίδραση.

Θα μπορούσε βέβαια να υποτεθεί ότι η αλληλεπίδραση γίνεται με ένα είδος μη υλικής/ψυχικής ενέργειας, αλλά αυτό είναι απλά μια μη διαψεύσιμη υπόθεση· ούτε μπορεί να επιβεβαιωθεί, ούτε να απορριφθεί με επιστημονικές μεθόδους.

Τέλος, να μην ξεχνάμε ότι υπάρχει άλλο ένα παράθυρο που μπορούμε να αξιοποιήσουμε: Αν η ψυχή ευθύνεται για όλες τις νοητικές λειτουργίες και ο εγκέφαλος δρα διεκπεραιωτικά, αυτό σημαίνει πως ένας αντίστοιχος εγκέφαλος που θα ευθυνόταν για όλες τις λειτουργίες που αποδίδονται στην ψυχή θα πρέπει να είναι πολύ πιο μεγάλος και περίπλοκος από αυτόν που διαθέτουμε.

Σ’ αυτή την περίπτωση σίγουρα θα μας βοηθήσει η μελέτη των εγκεφάλων των ζώων (και ιδιαίτερα των μεγάλων πιθήκων, που είναι οι πιο κοντινοί βιολογικοί μας συγγενείς) αν και εδώ οι απαντήσεις των δυϊστών μπορούν να ποικίλουν ανάλογα της θεϊστικής κοσμοθεωρίας που ακολουθούν (μία πιθανή απάντηση θα ήταν “και τα ζώα έχουν ψυχή” που επιτελεί αντίστοιχες λειτουργίες). Αλλά θεωρώ πως τελειωτική απάντηση σ’ αυτή την περίπτωση θα δώσει η ανάπτυξη μιας τεχνητής νοημοσύνης. Ένας τεχνητός εγκέφαλος που θα έχει τις ίδιες νοητικές δυνατότητες με έναν ανθρώπινο, αλλά θα είναι λιγότερο περίπλοκος, θα είναι ίσως το ισχυρότερο επιχείρημα κατά του δυϊσμού.

Εναλλακτικές θεωρίες περί ψυχής

Για την πληρότητα του άρθρου, θα κλείσω με μερικές εναλλακτικές θεωρίες περί ψυχής, πέρα από τις κλασσικές δυϊστικές

• Υλική ψυχή: Υλικές θεωρίες περί ψυχής δεν υπάρχουν πολλές (εγώ προσωπικά γνωρίζω μόνο του Επίκουρου) αλλά η συζήτησή τους δεν έχει και πολύ νόημα, αφού ουσιαστικά η σύγχρονη κατανόηση μιας υλικά παραγόμενης συνείδησης απλά αντικαθίσταται με την έννοια της ψυχής.

• Συμβιωτική Ψυχή/Μαύρο Κουτί: Σχετική υπό μία έννοια με την ψυχή όπως τη βλέπουν οι Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι κι αυτή η ιδέα, την οποία καταθέτω εδώ ως δική μου εναλλακτική. Δεν ξέρω αν την έχει προτείνει και κάποιος άλλος και σίγουρα δεν την υποστηρίζω ως αληθή. Είναι απλώς μια άσκηση επί χάρτου.

  Θα μπορούσε το σώμα και η ψυχή να είναι δύο εντελώς διαφορετικές οντότητες, με τη δική τους προσωπικότητα και χαρακτηριστικά, τα οποία απλά συμβιώνουν. Το ον “ψυχή” δίνει στο ον “νους” τη δυνατότητα να διατηρηθεί ες αεί μετά θάνατον, αν η ψυχή κρίνει πως είναι αξιόλογος διατηρήσεως, και ο υλικός νους δίνει στο ον “ψυχή” πρόσβαση στα ερεθίσματα του υλικού κόσμου.

  Ουσιαστικά σ’ αυτό το σενάριο η ψυχή λειτουργεί ως μαύρο κουτί. Δηλαδή, μια ψυχή που δεν επεμβαίνει καθόλου στα υλικά τεκταινόμενα, αλλά απλά τα καταγράφει. Καταγράφει αναμνήσεις, στοιχεία προσωπικότητας, συναισθήματα, συμπεριφορά και τα αποθηκεύει. Τώρα, για ποιον λόγο, αυτό επαφίεται στη φαντασία και κοσμοθεωρία του καθενός, αλλά είμαι σίγουρος πως θα μπορούσα να πλάσω την κεντρική αυτή ιδέα σε κάποιου είδους θρησκεία, αν με ενδιέφερε να βγάλω εύκολα φράγκα.

• Μάρτυρες του Ιεχωβά: Ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή αυτός καθ’ εαυτός. Απλά μετά την Κρίση ο Θεός θα επιλέξει ποιους ανθρώπους θα αναπλάσει με βάση τις αναμνήσεις Του (δεν παίρνω όρκο ότι αυτό είναι το ακριβές δόγμα, αλλά κάπως έτσι μου το εξήγησε ένας γνωστός μου Μάρτυρας.) Σ’ αυτή την εκδοχή ως μαύρο κουτί λειτουργεί ο Γιαχβέ.

  Αν και εξ ίσου αστήρικτη με όλες τις εναλλακτικές, η θεωρία αυτή κερδίζει πόντους ως προς την απλότητα, υπό την έννοια ότι ξυρίζει ένα επιπλέον στρώμα περιπλοκότητας και αφαιρεί τον μεσάζοντα μεταξύ υλικού νου και Θεού.

Εν κατακλείδι

Θεωρώ πως η έννοια της “ψυχής” είναι πλέον ένα φιλοσοφικό ζόμπι. Προτάθηκε σε μια περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας, όταν ο άνθρωπος δεν είχε ιδέα για τον εγκέφαλο και τις λειτουργίες του, για να εξηγήσει τη διαφορά μεταξύ ανθρώπων και ζώων και να ορίσει καλύτερα την ανθρώπινη φύση (ομολογουμένως ήταν λίγο καλύτερη προσπάθεια από τον πλατωνικό ορισμό του ανθρώπου ως “άπτερο δίποδο”, που οδήγησε τον Διογένη να γυρνάει στην Αθήνα με ένα ξεπουπουλιασμένο κοτόπουλο λέγοντας “ελάτε να δείτε τον άνθρωπο του Πλάτωνα”· LOL :D)

Έκτοτε πέρασε τόσο έντονα μέσα στο λεξιλόγιό μας, διαβρώθηκε και επιφορτίστηκε με τόσα νοήματα που σήμερα είναι πραγματικά δύσκολο να επικοινωνήσουμε χωρίς να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη. Σίγουρα μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα, αλλά μια λέξη που μπορεί να σημαίνει από κάτι μεταφυσικό μέχρι μια πεταλούδα (“ψυχή” λέγεται η πεταλούδα στα αρχαία ελληνικά) ή μια ανθρωπογνωστική επιστήμη (Ψυχολογία) δεν μπορεί παρά να δημιουργεί προβλήματα. Ήρθε ο καιρός να ασχοληθούμε στα σοβαρά με το ζήτημα της ψυχής και να πάψουμε να αντιστεκόμαστε σε πορίσματα που την θέτουν υπό αμφισβήτηση. Ο όρος “ψυχή” έζησε αρκετούς αιώνες ανεξέλεγκτα. Ώρα να δούμε αν υπάρχει “φάντασμα στη μηχανή” ή αν το “φάντασμα στη μηχανή” είναι απλά “φάντασμα”· απότοκο της φαντασίας μας.

Κατανοώ πόσο δύσκολο είναι για τον ανθρώπινο εγωισμό να παραδεχθεί ότι δεν έχει ουσιαστική διαφορά από τα υπόλοιπα ζώα με τα οποία μοιράζεται τον πλανήτη, αλλά το σίγουρο είναι ότι το τελικό συμπέρασμα (αν έχουμε ή όχι ψυχή) θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα ώριμης φιλοσοφικής και επιστημονικής έρευνας και όχι της εγωιστικής μας ανάγκης να αυτο-στεφθούμε ως κορωνίδα του πλανήτη.