[ΑπΚ] 2β. Το Σύγχρονο Κοσμολογικό Επιχείρημα: William Lane Craig

Η σύγχρονη εκδοχή του επιχειρήματος του Ακινάτη είναι γνωστή ως “Κοσμολογικό Επιχείρημα του Καλάμ”. Πιο εκλεπτυσμένο από το κλασσικό οντολογικό επιχείρημα, το επιχείρημα του Καλάμ αρχικά προτάθηκε από μουσουλμάνους θεολόγους, αλλά σήμερα χρησιμοποιείται από χριστιανούς απολογητές όπως ο William Lane Craig και προσπαθεί να αποφύγει την κατηγορία της ειδικής έκκλησης που κατέτρεχε τον προκάτοχό του. Συνήθως παίρνει την ακόλουθη μορφή:

1. Ένα ουσιαστικό άπειρο δεν μπορεί να υπάρξει στην πραγματικότητα.
2. Άρα ένας άπειρος αριθμός γεγονότων δεν μπορεί να έχει συμβεί μέχρι το παρόν.
3. Άρα το σύμπαν ξεκίνησε να υπάρχει.
4. Ό,τι ξεκινά να υπάρχει έχει μια αιτία.
5. Άρα το σύμπαν έχει αιτία.

Ο Craig συνεχίζει το επιχείρημα περαιτέρω, ισχυριζόμενος ότι ο χώρος και ο χρόνος εμφανίστηκαν μαζί με το σύμπαν, επομένως η αιτία του σύμπαντος πρέπει να υπερβαίνει τον χώρο και τον χρόνο. Στο τέλος (και με περισσό θράσος) ισχυρίζεται πως η αιτία δεν μπορεί να είναι ένα απρόσωπο φυσικό φαινόμενο αφού, αν οι απαραίτητες συνθήκες υπήρχαν αιώνια, τότε το σύμπαν το ίδιο θα υπήρχε αιώνια και αυτό δεν ισχύει. Η επιστήμη έχει ανακαλύψει πως το σύμπαν έχει πεπερασμένη ηλικία, ξεκινώντας με το Big Bang. Ο Craig λοιπόν, συμπεραίνει πως μόνο ένα πρόσωπο θα μπορούσε ελεύθερα να επιλέξει να δημιουργήσει ένα συμβάν στον χρόνο.

Υπάρχουν πολλά σοβαρά προβλήματα σ’ αυτό το επιχείρημα. Το πρώτο είναι η απόδειξη του Craig ότι ένα ουσιαστικό άπειρο δεν μπορεί να υπάρχει στην πραγματικότητα, μια δήλωση που χρησιμοποιεί για να να αποδείξει πως το σύμπαν έχει πεπερασμένη ιστορία και άρα και αρχή. Το επιχείρημα του Craig βασίζεται στις υποτιθέμενες αντιφάσεις που προκύπτουν από την ιδέα ενός ουσιαστικού απείρου. Για παράδειγμα, το σύνολο των αριθμών είναι άπειρο, όπως και το σύνολο των περιττών αριθμών, αλλά αν αφαιρέσουμε το δεύτερο από το πρώτο, το τελικό σύνολο είναι πάλι άπειρο. Επιπλέον ο Craig δηλώνει πως είναι αδύνατο να δημιουργήσουμε ένα άπειρο σύνολο με διαρκή πρόσθεση — όσο κι αν προσθέτουμε 1+1+1+1+…, το σύνολο θα είναι πάντα πεπερασμένο και ποτέ άπειρο. Άρα όσα παρελθοντικά γεγονότα κι αν έχουν συμβεί, είναι απλά ένας πεπερασμένο αριθμός, και πρέπει να υπάρχει ένα πρώτο γεγονός που σηματοδοτεί την αρχή του σύμπαντος. Αν και ο Craig επιχειρηματολογεί πως ένα θεωρητικό άπειρο (ένα σύνολο που διαρκώς αυξάνει χωρίς όριο) μπορεί να υπάρξει, αρνείται ότι μπορεί να υπάρχει ένα ουσιαστικό άπειρο στην πραγματικότητα.

Είναι σίγουρο πως ένα ουσιαστικά άπειρο σύνολο, αν κάτι τέτοιο υπήρχε, θα είχε πολύ παράξενες και αντισυμβατικές ιδιότητες. Κατ’ αρχάς ένα τέτοιο σύνολο θα είχε το ίδιο μέγεθος με κάθε υποσύνολό του, η οποία είναι και η πηγή των περισσότερων “παραλογισμών” που επισημαίνει ο Craig. Αλλά αυτό δεν αποδεικνύει πως κάτι τέτοιο είναι αδύνατο, αλλά απλά ότι το ανθρώπινο μυαλό δεν μπορεί να το συλλάβει αποτελεσματικά. Δεν υπάρχει κάποιος νόμος που να υποχρεώνει την πραγματικότητα να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις μας. Οι περισσότεροι θα θεωρούσαν την ιδέα ότι το φως συμπεριφέρεται και ως σωματίδιο και ως κύμα παράλογη, αλλά η κβαντομηχανική μας έδειξε πως αυτό ισχύει.

Σχετικά με την υποτιθέμενη αδυναμία δημιουργίας ενός απείρου με διαδοχική πρόσθεση, το επιχείρημα του Craig κάνει ένα κρίσιμο σφάλμα. Φυσικά και ένα ουσιαστικό άπειρο δεν μπορεί να δημιουργηθεί με διαδοχικές προσθέσεις, αν κάποιος έχει πεπερασμένο αριθμό βημάτων για να το κάνει. Αλλά ένα ουσιαστικό άπειρο μπορεί να δημιουργηθεί με έναν άπειρο αριθμό διαδοχικών προσθέσεων. Με άλλα λόγια, θα μπορούσε να υπάρχει ένας άπειρος αριθμός γεγονότων πριν το παρόν, πράγμα αναμενόμενο. Μπορεί κάποιος να πει πως αυτό αποδεικνύει πως είναι απαραίτητο να ξεκινήσει κανείς με ένα άπειρο για να παραχθεί ένα άπειρο. Αυτό είναι σωστό, αλλά δεν είναι πρόβλημα αν κάποιος υποθέσει ένα σύμπαν που υπήρχε πάντα ως δεδομένο που δεν χρήζει εξήγησης, όπως οι ένθεοι υποθέτουν το δεδομένο ενός αέναου Θεού.

Τέλος, υπάρχει κι ένα πρόβλημα με αυτό το σημείο που ο Craig φαίνεται να μην έχει σκεφτεί και που δείχνει ότι το Κοσμολογικό Επιχείρημα του Καλάμ, παρά τη μεγάλη του επιτήδευση, εξακολουθεί να εδράζεται σε ειδική έκκληση. Πόσα πράγματα ξέρει ο Θεός; Ένας πάνσοφος Θεός προφανώς θα γνώριζε ένα άπειρο αριθμό πραγμάτων. Ομοίως ένας παντοδύναμος Θεός θα μπορούσε να κάνει έναν άπειρο αριθμό ενεργειών. Αλλά αυτά δεν είναι δυνάμει άπειρα· είναι ουσιαστικά άπειρα. Ο αριθμός των πραγμάτων που ο Θεός γνωρίζει ή μπορεί να κάνει δεν είναι διαρκώς αυξανόμενος χωρίς όριο· είναι ήδη όσο μεγάλος μπορεί να είναι. Άρα, όταν ο Craig επιχειρηματολογεί ότι ένα ουσιαστικό άπειρο δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, απέδειξε με το ίδιο του το επιχείρημα ότι ο Θεός δεν υπάρχει (τουλάχιστον όχι ένας άπειρος Θεός, όπως τον έχουν συλλάβει τόσοι ένθεοι).

Συνεχίζουμε με το σημείο 3, το οποίο δηλώνει ότι το σύμπαν ξεκίνησε να υπάρχει. Ο Craig το θέτει ως εξής: “Η αστροφυσική μάς δείχνει ότι το σύμπαν ξεκίνησε να υπάρχει με μια μεγάλη έκρηξη ονόματι “Big Bang” περίπου πριν 15 δισεκατομμύρια χρόνια. Ο χώρος και ο χρόνος δημιουργήθηκαν με εκείνο το γεγονός, καθώς και όλη η ύλη και η ενέργεια του σύμπαντος” (σελ. 4). Ο Craig έφυγε από τα χωράφια του εδώ. Η θεωρία του Big Bang δεν περιλαμβάνει, ούτε απαιτεί τη δημιουργία του χώρου, του χρόνου, της ύλης ή της ενέργειας εκείνη τη στιγμή εκ του μηδενός. Για να τεθεί απλά, το Big Bang είναι το σημείο κατά το οποίο το σύμπαν όπως το παρατηρούμε σήμερα ήταν υπερβολικά θερμό και πυκνό. Οι τρέχοντες νόμοι της φυσικής καταρρέουν υπό αυτές τις συνθήκες, οπότε δεν γνωρίζουμε τι υπήρχε νωρίτερα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως το ίδιο το σύμπαν εμφανίστηκε σε εκείνο το χρονικό σημείο. Μπορεί να υπήρχε πάντα, ώστε το Big Bang δεν είναι η αρχή, αλλά απλά το πιο παλιό γεγονός στην ιστορία του που μπορούμε να παρατηρήσουμε σήμερα. Σ’ αυτή την περίπτωση, το σημείο 3 του κοσμολογικού επιχειρήματος του Καλάμ διαψεύδεται, οπότε καταρρέει ολόκληρο το επιχείρημα.

Είναι αξιοσημείωτο να παρατηρήσουμε πως ο Craig μεταφέρει τα λόγια του Δρ. Stephen Hawking για να στηρίξει τον ισχυρισμό του, αλλά τα αλλοιώνει αφαιρώντας τα συμφραζόμενα. Όπως είχε πει και ο ίδιος ο Hawking, ακόμα και αν υπήρχαν γεγονότα πριν το Big Bang δεν θα μας επηρέαζαν.

“Από την οπτική μας γωνία, γεγονότα πριν το Big Bang δεν μπορούν να έχουν επιπτώσεις, άρα δεν θα πρέπει να αποτελούν τμήμα ενός επιστημονικού μοντέλου για το σύμπαν. Θα πρέπει λοιπόν να τα αφαιρέσουμε από οποιοδήποτε μοντέλο και να λέμε ότι ο χρόνος ξεκίνησε με το Big Bang. (Stephen Hawking, A Brief History of Time, σελ. 49, Bantam Books, 1996)

Με άλλα λόγια, ο Hawking θεωρεί ότι θα πρέπει να λέμε πως από την οπτική μας γωνία το Big Bang είναι η στιγμή που ξεκίνησε ο χρόνος. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν μπορεί να είχαν συμβεί και άλλα γεγονότα πρωτύτερα, αλλά ότι είναι άσκοπο να κάνουμε υποθέσεις αφού δεν μπορούμε να μάθουμε τίποτε γι’ αυτά. Αυτό δεν είναι ισοδύναμο με τη δήλωση του Craig πως ο χρόνος δεν υπήρχε πριν το Big Bang [ΣτΜ: Για την ακρίβεια, η Θεωρία των Μεμβρανών το θεωρεί δεδομένο πως υπήρχε χρόνος πριν το Big Bang]. O Craig έχει δίκιο όταν λέει πως η συντριπτική πλειοψηφία του επιστημονικού κόσμου θεωρεί πως το Big Bang συνέβη, ενώ εναλλακτικές υποθέσεις, όπως το μοντέλο της σταθερής κατάστασης δεν στηρίζονται από τα στοιχεία (σελ. 8), αλλά αυτό δεν στηρίζει τη δική του ερμηνεία για το τι σημαίνει το Big Bang για τις απαρχές του σύμπαντος. (O Craig επιπλέον αναφέρει εσφαλμένα κοσμολογικές θεωρίες, όπως του παλλόμενου σύμπαντος ή της χαοτικής αέναης διαστολής, όταν ουσιαστικά είναι προσπάθειες να εξηγήσουν τι συνέβη πριν το Big Bang. Πολλές από αυτές τις θεωρίες, σε αντίθεση με του Hawking, όντως υποθέτουν πως τα γεγονότα πριν το Big Bang μπορούν να έχουν παρατηρήσιμες συνέπειες στο σύμπαν).

Ακολουθεί το σημείο 4 που υποστηρίζε ι πως ό,τι ξεκινά να υπάρχει έχει μια αιτία για την ύπαρξή του. Αλλά ήδη γνωρίζουμε πως αυτό δεν είναι αλήθεια. Όσο παράξενο κι αν ακούγεται, η επιστήμη έχει ανακαλύψει φυσικά αντικείμενα τα οποία ξεκινούν να υπάρχουν αναίτια. Μια κατηγορία τέτοιων αντικειμένων ονομάζονται “εικονικά σωματίδια”. Σύμφωνα με την αρχή της αβεβαιότητας του Heisenberg, το παράγωγο του χρόνου και της ενέργειας πρέπει να είναι πάντοτε πάνω από μία σταθερά. Συνεπώς, όταν παρατηρούμε φαινομενικά κενό χώρο για όλο και μικρότερα χρονικά διαστήματα, ανακαλύπτουμε όλο και πιο βίαιες και όλο και πιο σύντομες διακυμάνσεις ενέργειας. Αφού η ενέργεια ισούται με ύλη σύμφωνα με E = mc², σε αρκετά μικρές χρονικές περιόδους αυτές οι διακυμάνσεις μπορούν να είναι τόσο βίαιες, ώστε να παράξουν πραγματικά σωματίδια που υπάρχουν για ελάχιστο χρόνο πριν επιστρέψουν στην ανυπαρξία. Τα σωματίδια αυτά δεν είναι υποθετικά, αλλά παράγουν μετρήσιμα αποτελέσματα που μπορούν και έχουν μετρηθεί πειραματικά. Ωστόσο, πραγματικά δεν υπάρχει συγκεκριμένη αιτία για την ύπαρξή τους. Ούτε πρόκειται για μια ανωμαλία χωρίς επιπτώσεις. Κάποιοι φυσικοί έχουν προτείνει υποθέσεις όπου, υπό τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ένα παρόμοιο φαινόμενο μπορεί να δημιούργησε το σύμπαν μας.

Προσπαθώντας να απαντήσει σ’ αυτό ο Craig κάνει αρκετά λάθη. Πρώτα ισχυρίζεται ότι μερικοί φυσικοί διαφωνούν ότι οι κβαντικές διακυμάνσεις είναι αναίτιες, οπότε δεν πρόκειται για “αποδεδειγμένη εξαίρεση” (σελ. 6) αυτού του σημείου. Αλλά δεν είναι αυτό το προβλημα. Για να καταρριφθεί το Επιχείρημα του Καλάμ δεν είναι αναγκαίο να αποδειχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι υπάρχουν εξαιρέσεις στα σημεία του· μια τόσο υψηλή απαίτηση άλλωστε είναι αδύνατο να ικανοποιηθεί. Αρκεί να αποδειχθεί ότι μια εξαίρεση είναι δυνατόν να υπάρχει. Αυτό θα σήμαινε πως υπάρχουν εναλλακτικές ερμηνείες για τις απαρχές του σύμπαντος και άρα δεν υπάρχει ανάγκη να υποτεθεί κάποιος υπερφυσικός δημιουργός. Εν πάση περιπτώσει, αν ο Craig επικαλείται την υποστήριξη της πλειοψηφίας της επιστημονικής κοινότητας για το Big Bang, δεν μπορεί να αγνοεί το βάρος της επιστημονικής άποψης όταν αντικρούει κάποιο άλλο σημείο που θέλει να στηρίξει. Ο Craig αναφέρει μόνο έναν επιστήμονα (τον David Bohm) που θεωρούσε πως οι κβαντικές διακυμάνσεις ήταν ντετερμινιστικές, και οι απόψεις του Bohm δεν είναι ευρέως αποδεκτές από τους φυσικούς.

Έπειτα ο Craig ισχυρίζεται πως “ακόμα και με την παραδοσιακή, μη ντετερμινιστική ερμηνεία, τα σωματίδια δεν παράγονται εκ του μηδενός. Προκύπτουν από τις ενεργειακές διακυμάνσεις του υποατομικού κενού· όχι εκ του μηδενός […]” Δημοφιλή άρθρα σε περιοδικά που αναφέρουν για τέτοιες θεωρίες ότι παράγουν “κάτι από το τίποτα” δεν κατανοούν ότι το κενό δεν είναι τίποτα, αλλά μια τρικυμισμένη θάλασσα ενέργειας, προκισμένη με μια πλούσια δομή και υποτελής στους φυσικούς νόμους” (σελ. 6). Και πάλι, δεν είναι αυτό το πρόβλημα. Ο Craig φαίνεται να ξεχνάει πως η αντίρρηση δεν είναι αν κάτι μπορεί να παραχθεί εκ του μηδενός, αλλά αν μπορεί να υπάρξει αναίτια. Δεν είναι το ίδιο. Αν άφηνα ένα μάτσο ξύλα στην αυλή μου και γυρνούσα αργότερα κι έβρισκα μια τραπεζαρία, το ότι το τραπέζι παρήχθη από προϋπάρχουσα ξυλεία δε θα το έκανε λιγότερο αναίτιο. Είναι σωστό να λέει πως τα εικονικά σωματίδια παράγονται από το κβαντικό κενό που δεν είναι “τίποτα”, αλλά τότε αυτό θα σήμαινε πως το “τίποτα” όπως γίνεται παραδοσιακά αντιληπτό δεν υπάρχει. Σ’ αυτή την περίπτωση, το κενό υπήρχε πάντα, και το σύμπαν θα μπορούσε να εμφανιστεί πολύ πιθανώς χωρίς αιτία.

Τέλος, ακόμα κι αν αγνοήσουμε τα ελαττώματα όλων των σημείων και υποθέσουμε πως ο Craig είχε δίκιο ως τώρα (ότι το σύμπαν είχε αιτία και ένα ουσιαστικό άπειρο δεν μπορεί να υπάρξει) πάλι δε θα αρκούσε αυτό να επιβεβαιώσει το Κοσμολογικό Επιχείρημα του Καλάμ. Έχει το ίδιο κρίσιμο ελάττωμα με το κλασσικό Κοσμολογικό Επιχείρημα. Ακόμα κι αν δεχτούμε πως το σύμπαν είχε μια αιτία, πώς γνωρίζουμε ότι η αιτία έχει τα χαρακτηριστικά ενός Θεού; Πώς ξέρουμε, για παράδειγμα, ότι το σύμπαν δεν είχε ως αιτία μια αέναη, απρόσωπη φυσική δύναμη;

Ο Craig προσπαθεί να αμυνθεί και σ’ αυτό το σημείο: “Αν η αιτία ήταν ένα σύνολο αναγκαίων και επαρκών συνθηκών με μηχανιστική λειτουργία, τότε το αίτιο δεν θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς το αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, η αιτία για την οποία το νερό παγώνει είναι ότι η θερμοκρασία είναι κάτω των 0°C. Αν η θερμοκρασία ήταν ανέκαθεν 0° C σε όλο το παρελθόν, τότε όλο το νερό που θα υπήρχε θα ήταν παγωμένο σε όλη την αιωνιότητα. Άρα αν η αιτία είναι αενάως παρούσα, τότε το αποτέλεσμα θα ήταν αενάως παρόν επίσης.” (σελ. 5)

Και πάλι ο Craig προσπαθεί να καταρρίψει το λάθος επιχείρημα. Αν η αιτία του σύμπαντος ήταν άχρονη, δεν θα υπήρχε “ανέκαθεν σε όλη την αιωνιότητα”. Τέτοιου είδους χρονική γλώσσα δεν έχει νόημα για ένα άχρονο φαινόμενο. Αν ο χρόνος εμφανίστηκε μαζί με το σύμπαν, δεν θα είχε κανένα νόημα να ρωτήσει κανείς γιατί το σύμπαν δεν παρήχθη νωρίτερα ή αργότερα. Η αιτία απλά θα υπήρχε, και όποτε εμφανιζόταν το σύμπαν αυτό θα σηματοδοτούσε και το χρονικό σημείο t=0 εξ ορισμού. Αν δεχτούμε πως μια άχρονη αιτία μπορεί να παράξει ένα αποτέλεσμα στον χρόνο, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Εναλλακτικά, τι θα γινόταν αν η αιτία είναι κυκλική; Μπορεί να παράγει ένα έγχρονο σύμπαν που υπάρχει για ένα χρονικό διάστημα πριν επιστρέψει σε μια άχρονη κατάσταση, η οποία με τη σειρά της παράγει ένα νέο σύμπαν. Ή τι θα γινόταν αν η αιτία παρήγαγε πολλαπλά σύμπαντα, ώστε το δικό μας να είναι απλά ένα από μια ατελείωτη αλληλουχία που εκτείνεται άπειρα σε ένα άχρονο παρελθόν και άχρονο μέλλον. Ο Craig ούτε καν ασχολείται με αυτές τις πιθανότητες και δεν φαίνεται να υπάρχει και τρόπος να τις απορρίψει. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι, όταν κάποιος μπαίνει σε τέτοιου είδους διανοητική περιοχή, τόσο τεράστια και αχαρτογράφητη, πρέπει να είναι πάρα πολύ προσεκτικός. Οι υποστηρικτές του Κοσμολογικού Επιχειρήματος του Καλάμ δεν το κάνουν. Όπως έγραψε και πριν 200 χρόνια ο David Hume, στους “Διαλόγους σχετικά με τη Φυσική Θρησκεία”: “Τι παράδοξο προνόμιο κατέχει αυτή η μικρή αναταραχή του εγκεφάλου που ονομάζουμε σκέψη, που πρέπει να την κάνουμε μοντέλο για ολόκληρο το σύμπαν;” Απολογητές σαν τον Craig καλά θα κάνουν να ακούν τέτοιες προειδοποιήσεις.

O Craig λέει “Ο μόνος τρόπος για να είναι άχρονη μια αιτία, και το αποτέλεσμα να ξεκινήσει να υπάρχει στον χρόνο, είναι η αιτία να είναι πρόσωπο που μπορεί ελεύθερα να διαλέξει να δημιουργήσει ένα αποτέλεσμα στον χρόνο χωρίς προηγούμενες καθοριστικές συνθήκες” (σελ. 5-6) αλλά αυτό είναι απλά ειδική έκκληση. Σε τι βασίζεται η βεβαιότητα ότι ένα πρόσωπο μπορεί να ενεργήσει εκτός χρόνου, αλλά μια απρόσωπη αιτία δεν μπορεί να το κάνει; Δεν έχουμε εμπειρία κανενός είδους αιτίου που να λειτουργεί εκτός χρόνου (πρόσωπο ή μη), άρα ισχυρισμοί για το τι είδους αίτια μπορούν ή όχι να ενεργήσουν εκτός χρόνου είναι πολύ πρώιμοι και αβάσιμοι, για να μην πω κάτι χειρότερο. Φαίνεται πως ο Craig άνετα εξαιρεί την αιτία που προτιμά από μια σωρεία περιορισμών που επιβάλλει σε άλλες πιθανές αιτίες χωρίς λόγο.

Για να συνοψίσω, το Κοσμολογικό Επιχείρημα του Καλάμ κατατρέχεται από την ίδια λογική πλάνη, όπως το κλασσικό ξεδερφάκι του· την ειδική έκκληση. Τα βασικά του σημεία είναι εσφαλμένα, και ακόμα και αν τα αποδεχθούμε όλα, το συμπέρασμά του πάλι δεν αποδεικνύει πως υπάρχει Θεός, αλλά απλά ότι υπάρχει κάποια αιτία για την ύπαρξη του σύμπαντος. Αν η αιτία αυτή είναι ή όχι απρόσωπη, το Κοσμολογικό Επιχείρημα δεν μπορεί να μας το πει, οπότε και δεν μπορεί να αποτελεί απόδειξη για την ύπαρξη του Θεού.