Η τρίτη μεγάλη κατηγορία επιχειρημάτων υπέρ της ύπαρξης του Θεού είναι τα τελεολογικά επιχειρήματα, γνωστά και ως επιχειρήματα εκ σχεδιασμού. Αυτό το επιχείρημα, που στην καλύτερη μορφή του εμφανίστηκε στα έργα του William Paley, είναι παράδειγμα επιχειρήματος βάσει αναλογίας. Στηρίζεται στο ότι τα ανθρώπινα κατασκευάσματα συχνά έχουν πολλά μέρη τα οποία δουλεύουν μαζί για να παράξουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα, το οποίο είναι οφθαλμοφανώς ορθό. Το επιχείρημα συνεχίζει πως και ο κόσμος εμφανίζει παρόμοια χαρακτηριστικά, οπότε πρέπει να έχει δημιουργηθεί από έναν ευφυή δημιουργό, ένα ον πολύ ανώτερο από άνθρωπο, μιας και ο κόσμος είναι σαφώς ανώτερος από ο,τιδήποτε έχει σχεδιάσει άνθρωπος. Αυτή η ευφυΐα που κρύβεται πίσω από τη φύση, συμπεραίνει, μπορεί να είναι μόνο ο Θεός.
Το πρώτο πρόβλημα με το επιχείρημα του Paley, που είναι και ιδιαίτερα σοβαρό, είναι το ακόλουθο. Στην κατακλείδα του επιχειρήματός του ο Paley ισχυρίζεται πως έδειξε την ύπαρξη μιας θεότητας που σχεδίασε όχι μόνο τους ζωντανούς οργανισμούς, αλλά τα πάντα. Αλλά στην αρχή του επιχειρήματός του ο Paley αφήνει να εννοηθεί ξεκάθαρα πως αναγνωρίζει το ρολόι ως προϊόν ανθρώπινου σχεδιασμού επειδή με κάποιο τρόπο διαφέρει από το περιβάλλον. Διαφορετικά γιατί να απέρριπτε την πιθανότητα ότι “υπήρχε πάντα εκεί”, που την αποδέχεται άνετα για την πέτρα;
Ωστόσο, αν ένα ρολόι, ή οποιοδήποτε άλλο προϊόν ανθρώπινης δραστηριότητας βρίσκουμε στον κόσμο, είναι τόσο ανόμοιο με φυσικά αντικείμενα, αυτό είναι πολύ επιζήμιο για το επιχείρημα του σχεδιασμού που βασίζεται στην αναλογία μεταξύ προϊόντων ανθρώπινου σχεδιασμού και φυσικών αντικειμένων. Όσο πιο μικρή είναι η ομοιότητα μεταξύ των δύο κατηγοριών, τόσο αποδυναμώνεται το επιχείρημα του σχεδιασμού, και επιπλέον καθίσταται λιγότερο πιθανό να εξάγουμε έγκυρο συμπέρασμα για έναν σχεδιαστή που έχει κάποια ομοιότητα με τα ανθρώπινα όντα.
Για την ακρίβεια, πραγματικά ο κόσμος δεν μοιάζει καθόλου με οτιδήποτε έχει σχεδιάσει άνθρωπος. Για παράδειγμα, στον φυσικό κόσμο βλέπουμε αντικείμενα να κατασκευάζονται μόνα τους από απλούστερα υλικά, να φτιάχνουν αντίγραφα του εαυτού τους και να επιδιορθώνονται μόνα τους· αντικείμενα τα οποία μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε κάθετα συσχετιζόμενες κατηγορίες και να προσαρμοστούν σε άγνωστες καταστάσεις. Αυτά τα χαρακτηριστικά δεν βρίσκονται συνήθως στα ανθρώπινα κατασκευάσματα.
Η αναλογία του Paley αποδυναμώνεται από τις διαφορές μεταξύ ανθρώπινων κατασκευασμάτων και φυσικών αντικειμένων, αλλά ουσιαστικά καταρρίπτεται από το γεγονος ότι τώρα έχουμε μια λογική εξήγηση για την πολυπλοκότητα της φύσης πέρα από τον ευφυή σχεδιασμό. Όταν προτάθηκε για πρώτη φορά το τελεολογικό επιχείρημα, ο Κάρολος Δαρβίνος δεν είχε ακόμα προτείνει την Εξέλιξη, αλλά τα τελευταία 150 χρόνια η θεωρία αυτή έχει συγκεντρώσει μια πληθώρα στοιχείων που την επιβεβαιώνουν καθώς και την συντριπτική υποστήριξη των επιστημόνων. Μόνο με τις απλές αρχές της τυχαίας διαφοροποίησης και της μη τυχαίας επιλογής μπορεί να εξηγηθεί το πώς αλλάζει και διαφοροποιείται η ζωή και πώς καταλήγει να προσαρμόζεται ώστε να εξυπηρετήσει κάθε ανάγκη χωρίς να χρειάζεται κάποιος ευφυής σχεδιαστής. (Ειρωνικά, ένα από τα βασικά παραδείγματα του Paley ήταν το μάτι, τη λειτουργία του οποίου ανέλυσε λεπτομερώς για να αποδείξει πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να προκύψει μόνο ως προϊόν σχεδιασμού. Έκτοτε το μάτι έγινε το βασικό παράδειγμα επιτυχίας της εξέλιξης, αφού και ο ίδιος ο Δαρβίνος εξήγησε τα διάφορα σχέδια ματιών στη φύση, από τα απλά μέχρι τα πιο περίπλοκα, και πώς μπορεί να προκύψει το ένα από το άλλο με σταδιακές αλλαγές.) Παρόμοιες θεωρίες ανάδυσης, αυτο-οργάνωσης και αυτο-κατασκευής που ερευνούνται τώρα σε πολλά πεδία εξηγούν ότι περίπλοκες συμπεριφορές μπορούν να προκύψουν από την αλληλεπίδραση μερικών απλών νόμων, ερμηνεύοντας φυσικά φαινόμενα που δεν μπορεί να ερμηνεύσει η θεωρία της εξέλιξης. Η πρόοδος της επιστήμης κατέστησε το επιχείρημα του σχεδιασμού παρωχημένο.
Εδώ πρέπει να σημειώσουμε κάτι σημαντικό. Αντίθετα με τις αστήρικτες αντιρρήσεις των δημιουργιστών, η εξέλιξη δεν είναι μια αθεϊστική θεωρία. Ούτε αποδεικνύει από μόνη της, ούτε υπονοεί πως δεν υπάρχει σχεδιαστής. Ωστόσο δείχνει πως ένα τέτοιο ον δεν είναι απαραίτητο για να ερμηνευθεί η περιπλοκότητα της ζωής, το οποίο και αρκεί για να ηττηθεί το επιχείρημα του σχεδιασμού.
Υπάρχουν και άλλες ενστάσεις στο επιχείρημα του σχεδιασμού που, αν και δεν το καταρρίπτουν ακριβώς, το κάνουν απωθητικό σε εκείνους που θα επιθυμούσαν να το χρησιμοποιήσουν. Για παράδειγμα, για ποιον λόγο να υποθέσουμε μονάχα έναν σχεδιαστή;
Στη φύση παρατηρούμε σχέδια που λειτουργούν ανταγωνιστικά· σχέδια που έχουν σκοπό να υπερνικήσουν άλλα σχέδια. Να μερικά παραδείγματα: υπάρχουν παθογόνοι μικροοργανισμοί που προσαρμόζονται για να υπερνικήσουν το ανοσοποιητικό σύστημα, γαζέλες που τρέχουν γρήγορα για να ξεφύγουν από γατόπαρδους, και γατόπαρδους που τρέχουν γρήγορα για να πιάνουν γαζέλες, ιούς που οικειοποιούνται τον αναπαραγωγικό μηχανισμό των κυττάρων ώστε να αναπαραχθούν οι ίδιοι, σε σημείο που το κύτταρο εκρήγνυται, και σαρκοβόρες πυγολαμπίδες που αντιγράφουν τα φωτεινά σήματα που δείχνουν σεξουαλική διαθεσιμότητα άλλων ειδών, ώστε να κατασπαράξουν τους υποψήφιους μνηστήρες.
Αν αποδεχθούμε το επιχείρημα του σχεδιασμόυ, τότε το λογικό συμπέρασμα είναι ότι δεν υπάρχει μόνο ένας, αλλά πολλοί αντιμαχόμενοι σχεδιαστές. Μερικοί ένθεοι μπορεί να μην έχουν πρόβλημα με αυτό το συμπέρασμα, αλλά άλλοι σίγουρα το θεωρούν απαράδεκτο.
Ένα άλλο συμπέρασμα που μπορεί να εξαχθεί από το επιχείρημα του σχεδιασμού είναι ότι, αν όντως υπάρχει ένας σχεδιαστής, τότε δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τους ανθρώπους. Ο Paley προσπάθησε να εξάγει τις αγαθές προθέσεις του σχεδιαστή από την ύπαρξη της ευτυχίας στον κόσμο (φτάνοντας στο σημείο να συμπεράνει πως τα σμήνη εντόμων και τα κοπάδια γαρίδων του φαίνονταν πολύ ευτυχισμένα καθώς ζούσαν τις ζωούλες τους) αλλά μια έρευνα που δεν πατάει σε σαθρή θεολογική προκατάληψη θα μας έδειχνε πως στη φύση η ευτυχία σε γενικές γραμμές είναι πολύ λιγότερη από τον πόνο. Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί πρέπει να ανταγωνίζονται άγρια ο ένας τον άλλο για τις λιγοστές πρώτες ύλες. Μια τεράστια γκάμα παθογόνων μικροοργανισμών απειλούν διαρκώς όλα τα ζωντανά όντα. Το κυνήγι είναι ο κανόνας, καθώς όλα τα ζώα πρέπει να σκοτώσουν για να μείνουν ζωντανά. Και πάλι, αν ακολουθήσουμε το επιχείρημα του σχεδιασμού, θα πρέπει να συμπεράνουμε πως όχι μόνο υπάρχουν πολλοί σχεδιαστές, αλλά κάποιοι είναι απλά κακοπροαίρετοι.
Το τελικό ελάττωμα του επιχειρήματος του σχεδιασμού είναι ότι, όπως και το κοσμολογικό επιχείρημα, βασίζεται στην ειδική έκκληση. Υποθέτει πως ο περίπλοκος και λεπτομερής κόσμος στον οποίο ζούμε πρέπει να είναι το έργο ενός σχεδιαστή. Αλλά σίγουρα το μυαλό ενός όντος που θα μπορούσε να σχεδιάσει έναν τέτοιο κόσμο πρέπει να είναι ακόμα πιο περίπλοκο από τον κόσμο (το αντίθετο είναι να παραδεχθεί κανείς πως κάτι απλό μπορεί να δημιουργήσει κάτι πιο περίπλοκο, που είναι πολύ προβληματικό για τα επιχειρήματα σχεδιασμού). Ποιος σχεδίασε το μυαλό του Θεού; Αν η απάντηση είναι πως ο Θεός δεν χρειάζεται σχεδιαστή για να αιτιολογήσει την ύπαρξή του, τότε γιατί χρειάζεται η φύση;
