Έξωθεν Αξιολόγηση της Πίστης (III)

Για την ακρίβεια, το P περιλαμβάνει περισσότερα απ’ όσα έγραψα. Το ίδιο και το Q. Οι άνθρωποι σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές σε όλο τον κόσμο υιοθετούν και υπερασπίζονται τη θρησκεία που προσέλαβαν λόγω ανατροφής και κουλτούρας. Πρόκειται για ένα αναντίρρητο κοινωνιολογικό γεγονός. Η ανθρωπολογία αποδεικνύει ότι τα ανθρώπινα όντα είναι εγκλωβισμένα στις κουλτούρες τους και δεν μπορούν, χωρίς πολύ κόπο, να ξεπεράσουν τις πεποιθήσεις που η κουλτούρα τους τούς έχει ενσταλάξει. Η ψυχολογία μάς δείχνει ότι οι άνθρωποι δεν εξετάζουν τις πεποιθήσεις τους ψύχραιμα, αλλά προσπαθούν να επιβεβαιώσουν αυτά που ήδη πιστεύουν. Και αντίθετα με τα επιστημονικά δεδομένα ή τις πολιτικές και ηθικές πεποιθήσεις, δεν υπάρχει μια κοινά αποδεκτή διαδικασία αξιολόγησης που να μας επιτρέπει να αποφασίσουμε ποια θρησκευτική πίστη είναι ορθή. Άρα είναι λογικό να συμπεράνει κανείς πως η θρησκεία που υιοθετεί και υπερασπίζεται ένα άτομο, σε συντριπτικό βαθμό, εξαρτάται μάλλον από “τις συμπτώσεις της γέννησης” παρά από μια ορθολογιστική αξιολόγηση κατά περίπτωση και βάσει των στοιχείων. Αφού ισχύει αυτό, θα πρέπει κι εμείς να βλέπουμε με σκεπτικισμό την ίδια μας τη θρησκευτική ανατροφή, όπως κάνουμε και με τις άλλες θρησκευτικές πεποιθήσεις που απορρίπτουμε. Οι πιθανότητες συνηγορούν ότι κάνουμε λάθος. Πρέπει να βλέπουμε με σκεπτικισμό την κληροδοτημένη μας θρησκευτική πίστη, με τον ίδιο σκεπτικισμό που χρησιμοποιούμε για να κρίνουμε εκείνες που απορρίπτουμε. Εδώ υπάρχει η έννοια του να αξιολογήσουμε μια θρησκευτική πίστη από έξω, εξ ου και την ονομάζω “Έξωθεν Αξιολόγηση της Πίστης”.

Ο Βίκτωρ έγραψε:

Δεύτερον, δεν είναι καθόλου σωστό να επιλέγουμε μόνο τις δικές μας θρησκευτικές πεποιθήσεις ως αντικείμενα αξιολόγησης, αν απλά επέλεγα τις θρησκευτικές μου πεποιθήσεις ως αντικείμενα αξιολόγησης. Ο Keith Parsons κάποτε με ρώτησε: “Πες μου, πραγματικά πιστεύεις ότι αν είχες γεννηθεί ως Βιτζάι αντί για Βίκτωρας και καταγόσουν από την Μπανγκαλόρ και όχι από το Φοίνιξ της Αριζόνας, δεν θα ήσουν τόσο πιστός στον Βράχμα, όσο τώρα στο Θεό;” Η απάντηση είναι ότι δεν ξέρω. Αν ο Keith είχε μεγαλώσει στην Ηνωμένη Εκκλησία των Μεθοδιστών όπως κι εγώ και είχε ανακαλύψει τον Plantinga ή τον Lewis πριν φύγει από το εν λόγω ποίμνιο και δεν είχε ασπαστεί την πίστη της Εκκλησίας των Βαπτιστών της Δυτικής Ρώμης, όπου άκουγε σε εβδομαδιαία βάση απειλές περί κολαστηρίου πυρός, μήπως τώρα θα ήταν Χριστιανός φιλόσοφος και όχι άθεος; Το παιχνίδι των υποθέσεων είναι πολύ πιο δύσκολο απ’ ό,τι φαίνεται.

Δεν θέλω να ξεχωρίσω κάποια συγκεκριμένη πίστη εδώ, αν και εκεί εστιάζω εν τέλει. Αλλά εν τέλει βασίζονται περισσότερο στην πολιτισμική ανατροφή σε σχέση με όλους τους άλλους παράγοντες που μπορούμε να προβλέψουμε. Κάποια πράγματα σίγουρα είναι πιο δύσκολο να προβλεφθούν, αν κάτι γινόταν διαφορετικά. Παραδέχομαι ότι όλοι μας επηρεαζόμαστε έντονα από τους ανθρώπους του περιγύρου μας και τις καταστάσεις που συναντούμε. Αυτό μας δείχνουν οι ψυχολογικές μελέτες. Υπό διαφορετικές συνθήκες, ο Keith Parsons μπορεί να είχε καταλήξει να είναι Χριστιανός φιλόσοφος, δεκτόν. Τόσο εύπλαστο είναι το ανθρώπινο μυαλό· και το δικό μου και το δικό του και του Reppert. Υπό διαφορετικές συνθήκες μπορεί ο Reppert να ήταν σήμερα άθεος φιλόσοφος! Αυτό είμαστε ως ανθρώπινα όντα. Αυτό που νομίζουμε πως πιστεύουμε πλάθεται και μετασχηματίζεται από τις εμπειρίες μας και τις επιρροές [του περιβάλλοντος] συμπεριλαμβανομένων εκείνων με τους οποίους μιλάμε ή σπουδάζουμε μαζί ή όσων έχουμε διαβάσει ή βιώσει. Το γνωρίζουμε αυτό ακόμα κι αν δεν είμαστε σε θέση να προβλέψουμε τι θα είχε συμβεί αν είχε γίνει κάτι διαφορετικό στη ζωή ενός ατόμου. Όντως γνωρίζω ότι αν κάτι διαφορετικό είχε συμβεί σε ένα συγκεκριμένο άτομο, θα ήταν διαφορετικό σε κάποια πτυχή, ανάλογα με το γεγονός και την επίδρασή του επάνω του. Αλλά μερικά πράγματα είναι πολύ πιο εύκολο να προβλεφθούν και ένα είναι φανερό πως ισχύει: αν είχαμε γεννηθεί σε διαφορετική κουλτούρα και είχαμε διαφορετική ανατροφή, θα υιοθετούσαμε την πίστη με την οποία μας ανέθρεψαν.

Ο Βίκτωρ έγραψε:

Αλλά γνωρίζω κάτι γι’ αυτόν το Βιτζάι. Και εγώ και ο Keith συμφωνούμε πως υπάρχει ένας ανεξάρτητος υλικός κόσμος. Ο Βιτζάι δεν το πιστεύει αυτό. Αν οποιοσδήποτε από τους δυο μας είχε γεννηθεί ως Βιτζάι, θα πιστεύαμε ότι ο κόσμος των εμπειριών είναι “maya”, μια ψευδαίσθηση, και δεν θα τον θεωρούσαμε αληθινό. Άρα φαίνεται ότι ο εξωτερικός υλικός ρεαλισμός δεν περνάει την ΕΑΠ. Δεν βλέπω τον λόγο να δεχτώ τον σκεπτικισμό βάσει του υλικού κόσμου μόνο και μόνο γιατί αν είχα γεννηθεί στην Ινδία μπορεί να είχα ανατραφεί απορρίπτοντας τον υλικό ρεαλισμό.

Σ’ αυτή την περίπτωση, ο Βιτζάι θα έπρεπε να υποβάλλει τη δική του θρησκευτική ανατροφή στον ίδιο βαθμό σκεπτικισμού που χρησιμοποιεί για να κρίνει τον Χριστιανισμό, την πιο υλιστική από τις θρησκείες, όπως λέει και ο C.S. Lewis. Πιστεύω ότι αν ο Βιτζάι το έκανε αυτό, θα κατέληγε να εξετάσει κριτικά και την προϋπάρχουσα άποψή του ότι ο κόσμος είναι μια ψευδαίσθηση ή maya, που είναι μια πεποίθηση που έρχεται σε αντίθεση με όλα τα διαθέσιμα στοιχεία. Και πάλι ο Βιτζάι πρέπει να εξετάσει αυτή την πολιτισμικά κληροδοτημένη θρησκευτική άποψη υπό το πρίσμα του σκεπτικισμού. Και εδώ ο Reppert χάνει το βασικό νόημα. Οι απόψεις του Βιτζάι δεν θα έδειχναν καθόλου σκεπτικισμό. Οι ανατολίτικες απόψεις του βασίζονται στη θρησκεία του και, κατά συνέπεια, του ζητώ να τις εξετάσει με σκεπτικισμό. Όσον αφορά τον Reppert, δεν του ζητώ να εξετάσει τη γνώση του ότι υπάρχει υλικός κόσμος βάσει των θρησκευτικών πεποιθήσεων ενός [υποθετικού] Βιτζάι ότι ο κόσμος είναι ψευδαίσθηση. Αν ο Reppert θέλει να συζητήσουμε για κάποιο είδος ακραίου Καρτεσιανού σκεπτικισμού που μπορεί να οδηγήσει κάποιον στο σολιψισμό, τότε μου αποδίδει ένα είδος σκεπτικισμού που δεν με εκφράζει καθόλου. Κανείς δεν μπορεί να είναι τόσο σκεπτικιστής. Η ΕΑΠ δεν μας ζητά ολοκληρωτικό και απόλυτο σκεπτικισμό. Απλά μας ζητά να βλέπουμε σκεπτικιστικά τις δικές μας πολιτισμικά υιοθετημένες θρησκευτικές πεποιθήσεις, όπως κάνουμε και με εκείνες που απορρίπτουμε.

[ΣτΜ: Ουσιαστικά ο συγγραφέας δεν προτείνει τον σκεπτικισμό ως νέα μεταφυσική θεωρία, αλλά ως απόρροια παρατηρήσεων. Ακόμα και σε έναν κόσμο ψευδαισθήσεων, όπως αυτός του Βιτζάι, θα υπάρχει μια εσωτερική λογική για το φαινόμενο της γεωγραφικής κατανομής των θρησκειών, οπότε θα ήταν δίκαιο να αναρωτηθεί μήπως το ότι πιστεύει πως ο κόσμος είναι ψευδαίσθηση είναι αυτό μια ψευδαίσθηση.]

Ο Βίκτωρ έγραψε:

Και τι γίνεται με τις ηθικές πεποιθήσεις; Πιστεύω πως ο βιασμός είναι λάθος. Αν είχα όμως ανατραφεί σε κάποια κουλτούρα που υποστήριζε ότι ο βιασμός επιτρέπεται αν το κάνεις το απόγευμα, επειδή μια γυναίκα που δεν βρίσκεται σπίτι της να την προστατεύει ο άντρας της ουσιαστικά το ζητάει ο οργανισμός της; Η πεποίθησή μου ότι ο βιασμός είναι λάθος αποτυγχάνει στην ΕΑΠ. Δεν έχω βάση να αμφιβάλλω πως ο βιασμός είναι λάθος.

Υπάρχει διαφορά μεταξύ ηθικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων, αν και όντως αναμιγνύονται σε πολλές θρησκείες. Η ΕΑΠ είναι τεστ για την εξέταση θρησκευτικών πεποιθήσεων, όχι ηθικών ή πολιτικών. Όταν μιλάω για θρησκευτική πίστη, εννοώ πεποιθήσεις που είναι απαραίτητες για να γίνεται αποδεκτό ένα άτομο από μια συγκεκριμένη θρησκευτική κοινότητα που λατρεύουν [το Θείο] ομαδικά ή/και δέχονται τις ίδιες θεόπνευστες προφητείες/αποκαλύψεις ή/και πεποιθήσεις βάσει των οποίων κρίνεται η θέση ενός ατόμου στο επέκεινα. Ο λόγος για τον ορισμό αυτόν είναι σαφής, αφού η ΕΑΠ είναι κυρίως μια πρόκληση της θρησκευτικής πίστης κοινοτήτων. Επιπλέον, μπορεί να εφαρμοστεί δευτερευόντως και σε μικρότερο βαθμό σε φιλοσόφους που υποστηρίζουν μεταφυσικές, πολιτικές ή και ηθικές απόψεις που δεν καθοδηγούνται τελείως από ομαδικές θρησκευτικές εμπειρίες, αλλά επηρεάζονται από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο ζουν. Κατά συνέπεια, η ΕΑΠ θα έχει περισσότερη ισχύ ενάντια σε μια θρησκευτική πίστη κάποιας κοινότητας απ’ ό,τι σε συγκεκριμένους φιλοσόφους που δεν σχετίζονται με κάποια θρησκευτική κοινότητα.

Εν τέλει, μπορούμε να εφαρμόσουμε τον ίδιο βαθμό σκεπτικισμού σε ηθικές πεποιθήσεις; Θα έπρεπε να είμαστε καχύποπτοι για το ότι θεωρούμε τον βιασμό ως ανήθικο; Όχι. Απολύτως όχι. Δείτε πάλι τα συγκεκριμένα κριτήρια που έθεσα. Είπα:

Το πόσος σκεπτικισμός απαιτείται εξαρτάται από τον αριθμό των λογικών ανθρώπων που διαφωνούν, αν οι άνθρωποι που διαφωνούν μπορούν να εντοπιστούν σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές, τη φύση των πεποιθήσεων, από πού προήλθαν και πώς υιοθετήθηκαν αυτές και τι είδους στοιχεία μπορούν να χρησιμοποιηθούν κατά τη λήψη απόφασης. Εγώ υποστηρίζω ότι όταν πρόκειται για θρησκευτικές πεποιθήσεις χρειάζεται υψηλός βαθμός σκεπτικισμού λόγω αυτών των παραγόντων.

Αυτό είπα, και όπως και άλλες ηθικές πεποιθήσεις, έτσι κι αυτή, δεν υποφέρουν ιδιαίτερα αν εφαρμοστεί η ΕΑΠ. Αντιλήψεις όπως η αποδοχή του βιασμού βασίζονται ούτως ή άλλως σε κάποια θρησκευτική πεποίθηση, άρα υπόκεινται στην ΕΑΠ ακριβώς λόγω της φύσης της πηγής της πεποίθησης, όπως είπα. Για παράδειγμα, δεν ξέρω κανέναν μη πιστό που θα ήθελε να υπερασπιστεί τη νομιμότητα του βιασμού, αντίθετα με πιστούς που στο παρελθόν το έκαναν βάσει ενός υποτιθέμενα θεόπνευστου κειμένου. Ξέρουμε ότι ο βιασμός είναι λάθος και ξέρουμε ότι η συμπεριφορά αυτή στηρίζεται από θρησκευτικές πεποιθήσεις, όπως και ο φόνος τιμής. Ένας θρήσκος που πιστεύει πως ο βιασμός είναι ηθικά αποδεκτός θα έπρεπε να υποβάλλει την πεποίθησή του αυτή σε έξωθεν σκεπτικιστικό έλεγχο. Και αν το κάνει, θα αρχίσει να αμφιβάλλει για τις θρησκευτικές/ηθικές πεποιθήσεις του, όπως έχω περιγράψει. Όσον αφορά τον Reppert, πιστεύω πως η πεποίθησή του ότι ο βιασμός είναι λάθος θα περάσει αλώβητη τον σκεπτικιστικό έλεγχο, αφού υπάρχουν στοιχεία ότι ως πατέρας κόρης θα επιθυμούσε να βοηθήσει στη διατήρηση μιας ελεύθερης κοινωνίας όπου η κόρη του μπορεί να κινείται ελεύθερα χωρίς να κινδυνεύει να βιαστεί. Αν ο Reppert επιθυμεί να παρουσιάσει κάποιο επιχείρημα περί της ηθικότητας του βιασμού, θα ήθελα να το δω. Θα το θεωρούσα πολύ παράξενο αν ο Reppert κατέληγε να υπερασπίζεται τον βιασμό για να καταρρίψει την ΕΑΠ. Πολύ υψηλό τίμημα, αλλά αν αυτό θέλει να κάνει, είμαι όλος αυτιά. [Μια και μιλάμε περί ηθικής, να υπενθυμίσω στον αναγνώστη ότι έχω επιχειρηματολογήσει αλλού ότι η ηθική έχει εξελιχθεί.]

Ο Βίκτωρ έγραψε:

Και τι γίνεται με τις πολιτικές πεποιθήσεις; Πιστεύω πως η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι καλύτερο πολίτευμα από τη μοναρχία. Αν ζούσα στην Ευρώπη του 16ου αιώνα ή σε άλλες περιοχές του κόσμου, πιθανότατα δεν θα το πίστευα. Άρα η πίστη μου στη δημοκρατία καταρρίπτει την ΕΑΠ. Δεν έχω λόγο να πιστεύω πως η δημοκρατία είναι καλύτερη από τη μοναρχία.

Το ίδιο ισχύει και για τις πολιτικές πεποιθήσεις, όπως και για τις ηθικές. Ακούστε να σας πω. Υπάρχουν πολλές πολιτικές και ηθικές πεποιθήσεις που νομίζουμε πως είναι απαραίτητες για μια ανθρώπινη κοινωνία, που στην ουσία δεν είναι καθόλου απαραίτητες. Η δημοκρατία είναι μια από αυτές. Οι άνθρωποι μια χαρά τα πήγαν χωρίς δημοκρατία από τη στιγμή που το κυρίαρχο λιοντάρι ή ο κυρίαρχος πίθηκος κυβερνούσε τους υπόλοιπους αρσενικούς και είχε ένα χαρέμι θηλυκών. Πέραν τούτου, υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι ως λογικά ζώα είμαστε περισσότερο ευτυχείς όταν έχουμε λόγο στο πώς κυβερνιέται η χώρα μας. Κι έχουμε βρει και τρόπους να ενσωματώσουμε και τις απόψεις των μειονοτήτων, με κάποιους ελέγχους και ισορροπίες. Και όταν άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν τη δυνατότητα, προτιμούν ένα δημοκρατικό πολίτευμα. Επιπλέον στοιχείο γι’ αυτό είναι τα καταρρέοντα δικτατορικά σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά καθεστώτα ανά τον κόσμο. Και πάλι το βρίσκω παράξενο που ο Reppert προσπαθεί να αρνηθεί ότι η δημοκρατία είναι καλύτερο πολίτευμα από τη μοναρχία ή τη δικτατορία για να καταρρίψει την ΕΑΠ. Πολύ υψηλό το τίμημα, αλλά αν αυτό θέλει να κάνει, είμαι όλος αυτιά.

[ΣτΜ: Εδώ ο Loftus ίσως είναι άδικος με τον Reppert, αφού δεν μοιάζει να προσπαθεί να καταρρίψει τη δημοκρατία ή την ανηθικότητα του βιασμού, όσο να παρουσιάσει ένα επιχείρημα απαγωγής σε άτοπο.]

Ο Βίκτωρ έγραψε:

Και τι γίνεται με τις επιστημονικές πεποιθήσεις; Αν είχα γεννηθεί στον ισλαμικό κόσμο ή σε κάποιες χριστιανικές ομολογίες, θα είχα διδαχθεί να απορρίπτω ολόκληρη την εξέλιξη. Άρα η εξέλιξη αποτυγχάνει στην ΕΑΠ. Ωστόσο, αυτός δεν είναι λόγος για να απορρίψει κανείς την εξέλιξη.

Εδώ γίνεται εμφανές ότι ο Reppert δεν καταλαβαίνει καθόλου την ΕΑΠ. Η επιστημονική γνώση ανήκει σε τελείως διαφορετική κατηγορία από τη θρησκευτική πίστη (δείτε και παραπάνω τα κριτήρια που ανέφερα). Δεν μαθαίνουμε επιστήμη μόνο από τους γονείς, αν και αυτό θα ήταν θεμιτό. Μπορούμε να πειραματιστούμε μόνοι μας. Η επιστημονική σκέψη είναι ανεξάρτητη από το τι μας λέει κάποιος να πιστέψουμε και δεν απαιτεί τον ίδιο βαθμό σκεπτικισμού για τα συμπεράσματά της. Υπάρχουν μαθηματικά και πειραματικά αποτελέσματα που επιβεβαιώνονται ανεξάρτητα ξανά και ξανά. Αλλά για τη θρησκευτική πίστη δεν υπάρχουν κοινά αποδεκτά τεστ για να τις ξεδιαλέξουμε, και αυτό είναι που κάνει τη διαφορά. Όσον αφορά το παράδειγμα του Reppert, η ΕΑΠ απαιτεί από έναν θρήσκο να υποβάλει σε έλεγχο τις δημιουργιστικές του απόψεις στον σκεπτικισμό ενός επιστήμονα· θεωρίες που έμαθε στα γόνατα της μάνας του και υπερασπίζεται μανιωδώς επειδή ένα αρχαίο, δεισιδαιμονικό προεπιστημονικό κείμενο το αναφέρει. Η επιστήμη και η επιστημονική σκέψη είναι πιθανότατα το μοναδικό αντίδοτο σ’ αυτούς τους θρησκευτικούς μύθους δημιουργίας (σχετικά με τους οποίους οι διάφορες θρησκείες διαφωνούν μεταξύ τους).

Ο Βίκτωρ έγραψε:

Τέλος, ένας μέχρι ενός σημείου φυσικός συντηρητισμός σχετικά με την αλλαγή γνώμης σε θέματα κοσμοθεώρησης ή σε οποιοδήποτε άλλο ζήτημα είναι και φυσικός και λογικός. Νόμιζα πως το επιμύθιο πραγμάτων όπως η καρτεσιανή θεμελιοκρατία είναι ότι αν πετάξεις όλες τις πεποιθήσεις σου ως αδικαιολόγητες και απαιτήσεις όλες να αποδειχτούν πρώτα, είναι δύσκολο να σταματήσεις και στο τέλος δεν σου μένει τίποτα. Οι περισσότεροι πιστεύουν πως ο Καρτέσιος έπρεπε να επαναφέρει τον υλικό κόσμο παραβιάζοντας την ίδια του τη φιλοσοφία. Αν πρέπει να βλέπουμε με σκεπτικισμό όλες τις πεποιθήσεις με τις οποίες μας φόρτωσε μια κοινωνία, φοβάμαι πως θα πρέπει να είμαστε σκεπτικιστές για πολύ περισσότερα και όχι μόνο τη θρησκεία.

Σίγουρα ισχύει ότι ο συντηρητισμός είναι ένα φυσικό χαρακτηριστικό· οι άνθρωποι γενικά δεν θέλουν να αλλάζουν πεποιθήσεις. Είναι τόσο φυσικός που οι άνθρωποι καταλήγουμε σε υπερβολές για να υπερασπιστούμε αυτά που θέλουμε να πιστέψουμε. Δεν θεωρώ ότι αυτός ο συντηρητισμός είναι δικαιολογημένος, διαφορετικά, σε ακραίες μορφές, θα πιστεύαμε ακόμα στον Αη Βασίλη ή ότι οι πατεράδες μας μπορούν να κάνουν τα πάντα ή ότι ένας πατριώτης υπερασπίζεται τη χώρα του είτε έχει δίκιο, είτε άδικο. Αυτό υποσκάπτει επίσης και την έννοια ότι ο συντηρητισμός είναι λογικός. Το λογικό που πρέπει να κάνουμε (και οι άνθρωποι δεν είμαστε καθόλου καλοί σ’ αυτό τον τομέα) είναι να μεγαλώνουμε, να μαθαίνουμε, να σκεφτόμαστε και να ακολουθούμε τη λογική και τα αποδεικτικά στοιχεία όπου κι αν μας οδηγούν αυτά. Αυτό είναι το λογικό, παρόλο που θέλουμε να κρατήσουμε πεποιθήσεις που δεν μπορούν να αιτιολογηθούν λογικά.

Άλλωστε, δεν βλέπω λόγο να πιστέψω πως η ΕΑΠ θα μας οδηγούσε σε ακραίο σκεπτικισμό. Κανένα. Είναι απλά ένα τεστ για να εξετάζουμε κριτικά τις θρησκευτικές αντιλήψεις που υιοθετήσαμε λόγω κοινωνίας με τον ίδιο βαθμό σκεπτικισμού που εφαρμόζουμε στις υπόλοιπες θρησκείες. Όπως έχω επιχειρηματολογήσει, αυτός ο βαθμός σκεπτικισμού είναι εύλογος και κάτι που θα έπρεπε να υιοθετήσουμε όλοι σε σχέση με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, ειδικά τις δικές μας. Όσο πιο αλλόκοτη και εξωφρενική είναι μια δήλωση, τόσο περισσότερα στοιχεία θα έπρεπε να χρειάζονται για να στηριχτεί. Αυτό είναι πολύ λογικό και δεν βρίσκω λόγο να αναθεωρήσω.

Τώρα, για τον σκεπτικισμό γενικότερα, θα έπρεπε να τον βλέπουμε ως κλίμακα. Κάποιες δηλώσεις απαιτούν πολύ σκεπτικισμό (“είδα ένα ροζ ελέφαντα”, “με κυνηγάει η CIA”), άλλες πάλι ελάχιστο (“υπάρχει υλικός κόσμος”, “αν ρίξεις ένα βιβλίο, θα πέσει στο πάτωμα”, “ο Γεώργιος Ουάσινγκτον ήταν ο πρώτος πρόεδρος των ΗΠΑ”). Πραγματικά πιστεύω ότι θα πρέπει να διατηρούμε ένα υγιές επίπεδο σκεπτικισμού σχετικά με όλες τις πεποιθήσεις μας, αλλά κλιμακωτά. Ο σκεπτικισμός είναι αρετή. Λέω κάτι λάθος;