Εδώ υπεισέρχονται το δεύτερο και τρίτο κριτήριο. Κατά πρώτον, να σημειωθεί πως δεν είναι καθόλου βέβαιο πότε γράφτηκε το γράμμα. Χρονολογείται το νωρίτερο το 70 Κ.Χ. (πάνω από 40 χρόνια μετά τον θάνατο του Ιησού), ενώ κάποιοι ιστορικοί το τοποθετούν στον 3ο αιώνα. Κατά δεύτερον και σημαντικότερον, το γράμμα δεν αναφέρει καν το όνομα του Ιησού, αλλά μιλάει απλά για έναν “σοφό βασιλιά” και δεν αναφέρει ούτε έργα, ούτε λόγια του. Μπορεί να αναφέρεται σε οποιονδήποτε από τους μεσσίες του 1ου αιώνα ή σε κάποιον παντελώς άγνωστο σε εμάς. Είναι αδύνατο να μάθουμε τι απ’ όλα αυτά ισχύει. Για την ακρίβεια είναι πιο πιθανό ο Βαρ Σεραπίων να αναφέρεται σε κάποιον από τους άλλους μεσσίες μιας και ο Ιησούς εκτελέστηκε από τους Ρωμαίους και όχι από τους Εβραίους. Το γεγονός ότι δεν ονοματίζει καν αυτό τον “σοφό βασιλιά”, ενώ χρησιμοποιεί τα ονόματα του Σωκράτη και του Πυθαγόρα, σημαίνει πως ο Βαρ Σεραπίων δεν ήξερε σχεδόν τίποτα γι’ αυτόν. Κατά συνέπεια ως επιβεβαίωση της ιστορικότητας του Ιησού αυτή η μαρτυρία είναι άχρηστη.
Σχόλια του Μεταφραστή
Το παραπάνω απόσπασμα του Μαρά Βαρ Σεραπίωνα έχει τουλάχιστον ένα ιστορικό λάθος, ενδεχομένως και δύο.
Το πρώτο είναι ιδιαίτερα χτυπητό: Ο λοιμός χτύπησε την Αθήνα κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο τρεις φορές μεταξύ 430-426 π.Χ., όμως ο Σωκράτης πέθανε πολύ αργότερα, το 399 π.Χ. Είναι προφανώς μάλλον δύσκολο ο λοιμός να ήταν τιμωρία για τη θανάτωση του Σωκράτη. Εκτός κι αν αναφέρεται σε κάποια άλλη επιδημία που δεν είχε ιδιαίτερες επιπτώσεις για την Αθήνα, οπότε και δεν καταγράφηκε στην ιστορία.
Το δεύτερο δεν είναι και τόσο προφανές: Αναφέρεται πως ο Πυθαγόρας κάηκε από τους Σάμιους. Αυτό είναι παράδοξο γιατί είναι γενικώς αποδεκτό πως ο Πυθαγόρας δεν πέθανε στη Σάμο, αλλά κάπου στη Μεγάλη Ελλάδα. Μια αναφορά τον φέρει να πεθαίνει στον Κρότωνα, όπου κάηκε μαζί με άλλους Πυθαγόρειους όταν πολιτικοί αντίπαλοι πυρπόλησαν το σπίτι στο οποίο βρισκόταν. Μια άλλη τον θέλει να γλιτώνει από την πυρκαϊά αυτή, να δραπετεύει στον Τάραντα και μετά στο Μεταπόντιο, όπου και αυτοκτονεί κάνοντας απεργία πείνας. Πάντως, δεν φέρεται να πέθανε στη Σάμο σε καμία περίπτωση. Χώρια ότι δεν μπόρεσα να βρω κάποια αναφορά σε σημαντική φυσική καταστροφή στη Σάμο, όπως αυτή που περιγράφει ο Βαρ Σεραπίων.
Επίσης δεν μπορώ να καταλάβω τι θέλει να πει ο συγγραφέας όταν λέει πως η σοφία του Πυθαγόρα διασώθηκε από το άγαλμα της Ήρας. Να δώρησε ο Πυθαγόρας κάποιο άγαλμα της θεάς στο Ηραίο; Άγνωστο. Να κυκλοφορούσε ακόμη κάποια φήμη στη Σάμο που γνώριζε ο Βαρ Σεραπίων μετά από 600 (αν όχι και περισσότερα) χρόνια; Ενδεχομένως. Μπορούμε να ξέρουμε; Όχι.
Το σίγουρο είναι ότι αυτά τα δύο σφάλματα δεν καθιστούν ιδιαίτερα αξιόπιστο τον συγγραφέα της επιστολής. Δεν αποδεικνύουν βέβαια ότι και οι πληροφορίες του για τον Σοφό Βασιλιά είναι λανθασμένες, αλλά δεν μας δείχνουν ακριβώς ότι έγραφε και με τελείως καθαρό μυαλό (δικαιολογημένα βέβαια γιατί πίσω από τα σίδερα της φυλακής έγραφε).
Ώρα να μιλήσουμε και για τον Σοφό Βασιλιά. Κατ’ αρχάς να σημειώσω ένα σημαντικότατο μεταφραστικό πρόβλημα. Έχω υπογραμμίσει δύο σημεία στο κείμενο στα οποία υπάρχει πρόβλημα. Στα αγγλικά έχω εντοπίσει τεσσάρων ειδών μεταφράσεις:
- την παλαιότερη μετάφραση της έκδοσης των Roberts & Donaldson του 1885, την οποία και χρησιμοποίησα (και επειδή τη βρήκα αυτούσια, αλλά και επειδή ως παλιότερη έχει μικρότερη πιθανότητα να έχει υποστεί “πολιτικές” αλλοιώσεις).
- μία που εμφανίζεται σύμφωνα με τη Wikipedia στο βιβλίο “The New Testament Documents: Are They Reliable?” του Frederick Fyvie Bruce του 1943 (άγνωστο αν αληθεύει) και στο βιβλίο “Jesus outside the New Testament: an introduction to the ancient evidence” του Robert E. Van Voorst του 2000 (ο ισχυρισμός εδώ είναι ψευδής).
- η πραγματική μετάφραση που χρησιμοποιεί ο Robert E. Van Voorst (βλ. και το βιβλίο στα Google Books, σελ. 54)
- και μία που εμφανίζεται κυρίως σε απολογητικές ιστοσελίδες (όπως αυτή για παράδειγμα) και είναι ίδια με αυτή που χρησιμοποίησε και ο Ebonmuse στο πρωτότυπο άρθρο του· μετάφραση αγνώστου πατρότητος.
Τις παραθέτω παρακάτω για να τις συγκρίνετε.
Roberts & Donaldson
1885 |
Van Voorst
2000 |
Wikipedia |
Απολογητικές
Διαδικτυακές Πηγές |
| Or the Jews by the murder of their Wise King |
What advantage did the Jews gain by killing their wise king? |
What advantage did the Jews gain from executing their wise king? |
What advantage did the Jews gain from executing their wise King? |
| nor yet the Wise King, because of the new laws which he enacted. |
nor is the wise king, because of the new laws he laid down |
nor is the wise king, because of the “new law” he laid down |
Nor did the wise King die for good; He lived on in the teaching which He had given. |
Μπορείτε να διακρίνετε και μόνοι σας το πρόβλημα: Στην πρώτη και δεύτερη μετάφραση έχουμε “φόνο”, στις άλλες “εκτέλεση”. Στην πρώτη, δεύτερη και τρίτη “νέους νόμους”, στην τέταρτη “διδασκαλία”. Αν και την αναντιστοιχία περί “νόμων” δεν μπορώ να την εξηγήσω, μια υποσημείωση του Van Voorst ρίχνει φως στην αναντιστοιχία περί “φόνου”:
Απ’ ό,τι φαίνεται, στο συριακό κείμενο η πρόταση για τον σοφό βασιλιά δεν έχει ρήμα. Οπότε ο καθένας μπορεί να διαλέξει ό,τι θέλει ως μετάφραση. Ο Van Voorst λέει πως είναι προφανές ότι ο παραλληλισμός με τον Σωκράτη και τον Πυθαγόρα υπονοεί σαφώς “killing” (=σκότωμα), αλλά μπορώ να καταλάβω το πρόβλημα στη μετάφραση. Δεδομένου πως ο Σωκράτης εκτελέστηκε και ο Πυθαγόρας δολοφονήθηκε (στο κείμενο) τι να διαλέξει κανείς ως ρήμα για την τρίτη περίπτωση; Τελειωτική λύση δεν μπορεί να δοθεί σ’ αυτή την περίπτωση.
Αλλά ας βάλουμε στην άκρη τις μεταφράσεις και ας δούμε τι μας λέει εν τέλει ο Βαρ Σεραπίων γι’ αυτόν τον μυστηριώδη Σοφό Βασιλιά. Τα χαρακτηριστικά που του αποδίδει είναι τα εξής:
- ήταν σοφός (όχι ιδιαίτερα συγκλονιστικό)
- σκοτώθηκε από τους Εβραίους…
- … πριν αρχίσουν να χάνουν οι Εβραίοι το βασίλειό τους (εξ ου και η συνήθης χρονολόγηση της επιστολής μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ.)
- άφησε κληρονομιά κάποιους νόμους
- ο Βαρ Σεραπίων τον θεωρούσε “βασιλιά”.
Επιπλέον, είναι φανερό πως ο Βαρ Σεραπίων θεωρούσε τον Σοφό Βασιλιά ως αληθινό, υπαρκτό πρόσωπο, αφού τον αναφέρει μαζί με τον Σωκράτη και τον Πυθαγόρα.
Το πρόβλημα, όπως αναφέρει και ο Ebonmuse, είναι πως η περιγραφή αυτή μπορεί να κολλήσει για οποιονδήποτε εκτελεσθέντα μεσσία του 1ου αιώνα, και ένας οπαδός ενός τέτοιου “αγίου” δεν θα δυσκολευόταν να θεωρήσει τον θάνατό του ως αιτία της καταστροφής της Ιερουσαλήμ. Αλλά και αυτό υπόθεση είναι, αφού δεν ξέρουμε τι θεωρούσε απώλεια του βασιλείου ο Βαρ Σεραπίων. Για παράδειγμα θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο ουσιαστικός έλεγχος της Ιουδαίας από τους Ρωμαίους ήδη από το 50 π.Χ.
Προσωπικά όμως θεωρώ πως υπάρχει περίπτωση ο Βαρ Σεραπίων να ήταν και Χριστιανός και να αναφέρθηκε στον Ιησού πλαγίως γιατί ήταν φυλακισμένος. Φαντάζομαι πως δεν θα ήταν παράξενο να ελεγχόταν η αλληλογραφία των φυλακισμένων (γίνεται και σήμερα, άρα πόσο μάλλον και τότε). Σ’ αυτή την περίπτωση όμως ο Βαρ Σεραπίων απλά μεταφέρει τις πεποιθήσεις του και όχι απαραίτητα ιστορικά στοιχεία.
Εν πάση περιπτώσει, αυτό το κείμενο ως απόδειξη της ιστορικότητας του Ιησού είναι εξαιρετικά αδύναμο, το οποίο και εξηγεί γιατί εμφανίζεται σπανιότατα σε απολογητικά κείμενα.
