Ματιές στην ιστορία της αθεΐας και κυρίαρχοι μύθοι [3]

Στον τομέα της θεωρητικής αθεΐας προκύπτουν γραπτές και προφορικές αμφιβολίες κυρίως από μελετητές των Ελλήνων φιλοσόφων, ομολογημένα των Πλάτωνα και Αριστοτέλη και ανομολόγητα των Επίκουρου και Ζήνωνα, αλλά και όλων των διαδόχων τους που έδωσαν προεκτάσεις στο έργο των δασκάλων ή προκάλεσαν συζητήσεις με σχόλιά τους. Ήδη το γεγονός ότι στην εποχή του Μεσαίωνα αναγκάστηκαν οι εκκλησιαστικοί μηχανισμοί σε Ανατολή και Δύση να διατυπώσουν λογικές «αποδείξεις» για την ύπαρξη του θεού —οι οποίες αναμασιούνται χωρίς αποτέλεσμα μέχρι σήμερα—, δείχνει πόση σύγχυση πρέπει να δημιουργούσαν σε συζητήσεις οι συνομιλητές κληρικών.

Και να μη νομιστεί ότι ήταν πάντα ταπεινοί διανοούμενοι που διαφωνούσαν με την κατεστημένη θρησκευτική πίστη! Για τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β΄, βασιλιά της Σικελίας, αργότερα της Γερμανίας και τέλος της Ιερουσαλήμ, μετά από μια σταυροφορία (1228), έγραψε ο πάπας Γρηγόριος Θ΄: «Διαθέτουμε αποδείξεις εις βάρος του! Έλεγε δημόσια ότι ο κόσμος εξαπατήθηκε από τρεις απατεώνες, τον Μωυσή, τον Ιησού και τον Μωάμεθ. Ο δε Ιησούς ήταν κατώτερος των άλλων, γιατί πέθανε ταπεινωμένος, ενώ οι άλλοι δύο πέθαναν ενδόξως. Επίσης τόλμησε να πει ότι μόνο παράφρονες μπορεί να πιστεύουν ότι ο γιος ενός θεού γεννήθηκε από μια παρθένο. Δηλώνει ότι επιτρέπεται να πιστεύουμε μόνο σε ό,τι είναι εύλογο… Αντιτάσσεται στη χριστιανική πίστη ποικιλοτρόπως ο αυτοκράτωρ!»

Κατά τον 14ο αιώνα γράφει ένας δομινικανός μοναχός που είχε επιφορτιστεί με την παρακολούθηση του ποιμνίου σε κάποια ενορία της γαλλικής Γκρενόμπλ: «Στις λειτουργίες πηγαίνουν μόνο στον όρθρο, δεν ακούν τους ύμνους στον θεό… Ένας άνδρας ουδέποτε παρακολούθησε τη λειτουργία επί εννέα χρόνια, τρεις γυναίκες απουσίαζαν επί τρία χρόνια!» Οργανωμένος χαφιεδισμός σε βάρος απλών ανθρώπων, οι οποίοι σίγουρα δεν είχαν σχέσεις με θεωρητικές αναλύσεις περί θεού και πίστης!

Εννοείται ότι εναντίον του αυτοκράτορα ούτε κατά διάνοια θα μπορούσε να λάβει μέτρα ο πάπας ή κάποια οργανωμένη εκκλησία, αλλά κατά διαφόρων άλλων μεμονωμένων που διέθεταν ως εφόδιο μόνο την ελεύθερη σκέψη, τα μέτρα ήταν δραστικά και εξοντωτικά: ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ ότι ο Giordano Bruno οδηγήθηκε το έτος 1600 στην πυρά, επειδή υποστήριζε πανθεϊστικές και υλιστικές απόψεις, ήταν δηλ. αποδεδειγμένα άθεος σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση του Πλάτωνα!

Στην ανατολική εκκλησία υπάρχουν επίσης πάμπολλοι «Ελληνιστές», όπως χαρακτηρίζονταν οι αποκλίνοντες από τη δογματική ορθοδοξία, οι οποίοι διώχθηκαν και είτε εκτελέστηκαν ως αιρετικοί είτε φυλακίστηκαν για να απομονωθούν από τους υπόλοιπους διανοούμενους. Αναφέρουμε εδώ, επίσης ενδεικτικά, τον «ύπατο των φιλοσόφων» (κάτι σαν κοσμήτωρ πανεπιστημιακής Σχολής) Ιωάννη Ιταλό, ο οποίος καταδικάστηκε τον 11ο αιώνα με έντεκα αναθέματα σε υποχρεωτικό μοναστικό εγκλεισμό. Το σκεπτικό του πατριάρχη Ευστράτιου Γαρίδα, ο οποίος ανακοίνωσε εν συνόδω την ποινή, ανέφερε μεταξύ άλλων ότι ο Ιταλός ήταν «Ελληνόπληκτος και δαιμονόπληκτος στασιαστής κατά της Νέας Ρώμης» και διέδιδε «… μακάβριες διδασκαλίες των Ελλήνων (Πλάτωνα και Νεοπλατωνικών) σε σχέση με την ψυχή, τη μετεμψύχωση, το σώμα με το οποίο θα αναστηθούν οι άνθρωποι κατά τη δεύτερη παρουσία, την άρνηση του εκκλησιαστικού δόγματος ότι το σύμπαν δημιουργήθηκε εκ του μηδενός…» Μία σαφής περίπτωση θεωρητικής αθεΐας.

Κατά τον 14ο αιώνα ο διανοούμενος Ισαάκ Αργυρός ενεπλάκη σε αντιδικίες με τους ομφαλοσκόπους Ησυχαστές και αφορίστηκε με το σκεπτικό: «Ανάθεμα στον Αργυρό που ήταν γεμάτος δηλητήριο και ο οποίος είχε πολύ (εμ)πλουτίσει την κίβδηλη φλυαρία των Ελλήνων.»

Μνημείο μισαλλοδοξίας και ανθελληνισμού αποτελεί εξ άλλου η υπόδειξη του Σχολάριου-Γεννάδιου, πρώτου υπότουρκου πατριάρχη, προς τον κυβερνήτη της Πελοποννήσου: «Να αφαιρείτε τη ζωή στους όντως ασεβείς και πανούργους Ελληνιστές με φωτιά, με σίδηρο και με κάθε άλλο τρόπο […] ξυλοφόρτωνε, φυλάκιζε, στη συνέχεια κόβε τη γλώσσα, μετά κόβε το χέρι και, αν παρ’ όλα αυτά παραμένει ακόμα κακός, πέταξέ τον στο βυθό της θάλασσας.»

Η απάντηση του κρατικού και εκκλησιαστικού μηχανισμού σε υπαρκτές ή νομιζόμενες υπερβολές, έξω από τις αντιλήψεις της κατεστημένης θρησκείας, ήταν λοιπόν δραστική, και οι «παρεκτρεπόμενοι» αντιμετωπίζονταν πάντα με κατασταλτικά μέτρα, αρχικά κοινωνικής πίεσης, στη συνέχεια επαγγελματικού και οικονομικού αποκλεισμού και, τέλος, φυλάκισης, βασανισμών και φυσικής εξόντωσης — κρεμάλα, αποκεφαλισμός, πυρά και άλλα όμοια.

2.1 Αναγέννηση και Διαφωτισμός

Κάνοντας ένα άλμα φτάνουμε στον 16ο και 18ο αιώνα, όπου εκτός των άλλων κοσμοϊστορικών γεγονότων έχουμε και δύο, κατά την κρίση μας, πολύ σημαντικές εξελίξεις που αφορούν την αθεΐα. Θα μπορούσαν να προστεθούν, εννοείται, πολλές δεκάδες ανάλογες περιπτώσεις, θεωρούμε όμως ότι αυτές οι δύο αποτελούν συνέχεια της εξέλιξης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που ανακόπηκε κατά την ύστερη Αρχαιότητα, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα κενό 1.300 και άνω ετών:

2.1.1 Ο Pierre Gassendi (1592-1655) ήταν Γάλλος κληρικός, φυσιοδίφης και φιλόσοφος και θεωρείται ένας από τους ανθρώπους που επηρέασαν με προσωπική επιλογή του την εξέλιξη της επιστήμης.

Σε ένα μοναστήρι της Ελβετίας ή της Γερμανίας ανακαλύφθηκε στις αρχές του 15ου αιώνα το χαμένο ποίημα του Λουκρήτιου για την επικούρεια φιλοσοφία που προαναφέρθηκε. Από εκείνη την εποχή άρχισε μια εξέλιξη της επιστήμης και της φιλοσοφίας πάνω σε επικούρειες απόψεις, η οποία εξέλιξη είχε διακοπεί από τον 3ο-4ο κ.χ. αιώνα. Μία από τις ομάδες διανοουμένων που επηρεάστηκαν ήταν οι πρόδρομοι της Φυσικής και Χημείας, οι οποίοι αξιοποίησαν την ατομική θεωρία του Επίκουρου, όπως την είχε παραλάβει και επεξεργαστεί αυτός από τον Δημόκριτο.

Ο Gassendi επηρεάστηκε αρχικά από τον Γαλιλαίο και τις μελέτες του και είχε πάρει από αυτόν, μέσω ενός φίλου, ένα τηλεσκόπιο για ουράνιες παρατηρήσεις. Ο 25χρονος Gassendi παρακολουθούσε τον βραδινό ουρανό και, μεταξύ άλλων, κατέγραψε την τροχιά του πλανήτη Ερμή και ανακάλυψε το βόρειο σέλας, aurora borealis όπως το ονόμασε. Με την καταγραφή του Ερμή να περνάει μπροστά από τον Ήλιο επιβεβαίωνε ο Gassendi, με παρατήρηση και όχι με θεωρητικούς συλλογισμούς πλέον, την παλαιότερη αντίληψη του Αρίσταρχου και τη νεότερη του Κοπέρνικου ότι το πλανητικό σύστημα είναι ηλιοκεντρικό.

Ο Gassendi ζούσε και εργαζόταν σε ένα καθολικό σχολαστικιστικό περιβάλλον, όπου η «επιστημονική περιέργεια» ήταν αμαρτία, γιατί οι φυσιοδίφες έψαχναν πράγματα που δεν είχε αποφασίσει να τους ανακοινώσει ο θεός. Αντίθετα, θεάρεστη ήταν η «μελέτη των γραφών» (studiositas), πράγμα που δυσκόλευε όμως τους ερευνητές της φύσης στις δραστηριότητές τους. Εκεί προσπάθησε ο επίμονος ερευνητής να κατανοήσει τις αστρονομικές ανακαλύψεις του Γαλιλαίου και του Κέπλερ, κι επειδή καμία φιλοσοφία δεν ερμήνευε ικανοποιητικά τα φαινόμενα και το κοσμολογικό υπόβαθρο, κατέληξε ο Gassendi στη μελέτη και εφαρμογή των ιδεών του Επίκουρου.

Συνεργαζόμενος με Ολλανδούς ερευνητές το 1628, εν μέσω του 30ετούς πολέμου στην κεντρική Ευρώπη, αντιλήφθηκε ο Gassendi ότι η επικούρεια φιλοσοφία δεν ήταν κατάλληλη ως υπόβαθρο μόνο για την αστρονομία, αλλά και για την επιστήμη των υλικών και, πέρα απ’ αυτές, και ως ηθική φιλοσοφία που στήριζε τον Ουμανισμό. Στην προσπάθειά του να μαζέψει δε όσο το δυνατόν περισσότερα συγγράμματα του Επίκουρου, περιφέρθηκε ο Gassendi σε όλες τις γνωστές βιβλιοθήκες της εποχής και απέκτησε χειρόγραφα για τη ζωή του Επίκουρου, τις κύριες δόξες κ.ά., τα οποία εξέδωσε για πρώτη φορά. Σήμερα αποτελεί αυτός ο τόμος του Gassendi το 10ο βιβλίο της επικούρειας φιλοσοφίας του Διογένη Λαέρτιου.

Στα έτη 1641-47 βρέθηκε ο Gassendi στο Παρίσι για φιλοσοφικές μελέτες και διδασκαλία και ήρθε εκεί σε αντιπαράθεση με τον Καρτέσιο, ο οποίος υποστήριζε μια παραλλαγή των πλατωνικών αντιλήψεων. Παράλληλα δίδασκε ο Gassendi επικούρεια φιλοσοφία σε ομάδες μαθητών, οι οποίοι αναδείχθηκαν αργότερα σε πολλούς τομείς της επιστήμης και της κοινωνίας και λειτούργησαν ως πολλαπλασιαστές για τις επικούρειες αντιλήψεις.

Το έτος 1647 δημοσιεύει ο Gassendi το μνημειώδες έργο σε 7 τόμους «Βίος, θάνατος και δόγμα του Επίκουρου», το οποίο ήταν το πρώτο εκτεταμένο και λεπτομερειακό έργο για τη φιλοσοφία μετά από 12 αιώνες. Για να μπορέσει δε να ξεκαθαρίσει την επικούρεια φιλοσοφία από τις τεράστιες διαστρεβλώσεις και συκοφαντίες των εχθρών και αντιπάλων του Έλληνα φιλοσόφου, έπρεπε ο Gassendi να είναι πολύ προσεκτικός στην τεκμηρίωση, τις βιβλιογραφικές πηγές και τις παραπομπές σε άλλα έργα. Το 1649 δημοσίευσε ακόμα δύο βιβλία, ένα με σχόλια και ένα για το επικούρειο φιλοσοφικό σύστημα.

Ο Gassendi πρότεινε όμως και κάποιες τροποποιήσεις στην επικούρεια φιλοσοφία, ώστε να την συμβιβάσει με τον χριστιανισμό, ίσως και για να επιβεβαιώσει τον Έρασμο που, ως ουμανιστής χριστιανός, συμπαθούσε τον Επίκουρο και έλεγε ότι «ο καλός επικούρειος είναι και καλός χριστιανός». Αυτή η πρακτική δεν ήταν άγνωστη εκείνη την εποχή, δεδομένου ότι Πλατωνικοί και Αριστοτελικοί διατύπωναν παραλλαγές και «βελτιώσεις» στις αντιλήψεις των μεγάλων φιλοσόφων, ώστε να ταιριάξουν αυτές με τις νεότερες αντιλήψεις του ιερατείου. Έτσι σκόπευε ο Gassendi να διατυπώσει μια νεοεπικούρεια φιλοσοφία.

Η πρώτη τροποποίηση του Gassendi ήταν ότι ο θεός ήταν ο δημιουργός του κόσμου των ατόμων, αλλά ο ίδιος ήταν άυλος και εκτός του υλικού σύμπαντος. Δεύτερο σημείο αλλαγών ήταν η αποδοχή της θείας πρόνοιας και όχι της τυχαιότητας, ταυτόχρονα με την ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης στον άνθρωπο. Τρίτη τροποποίηση ήταν η παραδοχή της αθάνατης ψυχής του ανθρώπου, λόγω της αγάπης του θεού! Σίγουρα, ο Επίκουρος δεν θα ήταν περήφανος γι’ αυτές τις αλλοιώσεις που εισήγαγαν οι πνευματικοί του διάδοχοι, σχεδόν δύο χιλιετίες μετά.

Μάλλον κανείς από τους φιλοσόφους της σύγχρονης εποχής δεν υιοθέτησε τις χριστιανικές προσαρμογές του Gassendi στην επικούρεια φιλοσοφία, την γνώρισαν όμως και τη μελέτησαν μέσα από τα έργα του, η οποία έγινε έτσι βοήθημα στις φιλοσοφικές, αστρονομικές και φυσικοχημικές έρευνές τους. Αυτή η προσφορά του μεγάλου Γάλλου φιλοσόφου τον τοποθετεί ψηλά στην αξιολόγηση των μεταγενέστερών του, δεδομένου ότι ο Gassendi συνέβαλε έτσι, άθελα του σίγουρα, και στη διάδοση της θεωρητικής αθεΐας.

2.1.2 Ο Γάλλος αββάς Jean Meslier (1664-1729) άφησε στο εκκλησιαστικό γραφείο του, πεθαίνοντας στο πρεσβυτέριο του Étrépigny μετά από 40 συναπτά έτη ευδόκιμης υπηρεσίας στην καθολική εκκλησία, μία επιστολή, η οποία απευθυνόταν στον (άγνωστο ακόμα) διάδοχό του, και μέσα σ’ αυτή περικλειόταν μια δεύτερη επιστολή προς τους εφημέριους της περιφέρειάς του. Σ’ αυτές τις επιστολές αναφέρει ο Meslier τα εξής καταπληκτικά: «Δεν μου είναι δύσκολο πια να πω την αλήθεια! Κύριοι εφημέριοι, σταθμίστε προσεκτικά τους λόγους της πίστης ή της απιστίας και τα διδάγματα της θρησκείας σας που υποχρεώνεστε να πιστεύετε απόλυτα. Είμαι βέβαιος ότι, αν ακολουθήσετε πιστά τα φυσικά φώτα του πνεύματός σας, θα διαπιστώσετε, τουλάχιστον τόσο καλά όσο εγώ ο ίδιος, ότι όλες οι θρησκείες του κόσμου δεν είναι τίποτα παραπάνω από απλές ανθρώπινες επινοήσεις και ότι, όλα όσα διδάσκει η θρησκεία σας και σας υποχρεώνει να τα πιστεύετε σαν υπερφυσικά και θεϊκά, είναι κατά βάθος μόνο πλάνη, μόνο ψέμα, μόνο φαντασίωση και απάτη!»

Αυτή είναι η συνοδευτική επιστολή στην περίφημη «Διαθήκη» του Meslier, η οποία έκτοτε συνταράσσει τον κόσμο της σκέψης, αποσιωπάται με κάθε τρόπο από τους πιστούς και, όποτε κριθεί αναγκαίο να γίνει συζήτηση γι’ αυτή, οδηγεί τους επαγγελματίες της πίστης στη συκοφαντία κατά του πρώην συναδέλφου τους. Και για ποιο πράγμα να τον κατηγορήσουν, τη στιγμή που επίσκοποι, συνάδελφοι κληρικοί όλων των βαθμίδων και όλο το ποίμνιο ήταν επί 40 χρόνια απόλυτα ευχαριστημένοι μαζί του; Και έρχεται τώρα ο «υποκριτής, αποστάτης, άθεος και υλιστής Meslier», όπως τον χαρακτηρίζουν ακόμα οι προπαγανδιστικοί μηχανισμοί των εκκλησιών, να γράψει για τη «θρησκεία σας», σαν να ανήκε αυτός σε κάποια άλλη ή και σε καμία θρησκεία;

Και για να μην έρθουν ιδέες απόκρυψης και αποσιώπησης της επιστολής, σημειώνει ο αποθανών ότι έχει καταθέσει αντίγραφα της επιστολής και ενός πιο εκτεταμένου κειμένου του, της «Διαθήκης», σε αρμόδιες δικαστικές αρχές. Ο τίτλος της χειρόγραφης Διαθήκης με μικροσκοπικά γράμματα είναι μακροσκελής: «Υπόμνημα των σκέψεων και των συναισθημάτων του Jean Meslier, ιερέως, εφημερίου του Étrépigny, επί μιας σειράς σφαλμάτων και καταχρήσεων της διαγωγής και της πολιτείας των ανθρώπων, όπου καθείς διακρίνει αποδείξεις σαφείς και προφανείς της ματαιότητας και της αναλήθειας όλων των θεοτήτων και όλων των θρησκειών του κόσμου, με παραλήπτες τους ενορίτες του, μετά τον θάνατό του, ώστε να χρησιμεύσει ως τεκμήριο αλήθειας σ’ αυτούς και σ’ όλους τους ομοίους τους.»

Την εποχή που όλοι οι επίσκοποι των χριστιανικών θρησκειών της Ευρώπης (με εξαίρεση τους υπότουρκους) παραπονιούνται σε συζητήσεις και έγγραφα για θρησκευτικό αποχρωματισμό του ποιμνίου και ζητάνε πάσης φύσεως μέτρα, μέχρι και ποινικοποίηση της αθεΐας και άλλα συναφή, έρχεται ένας αδέκαστος κληρικός να καταγράψει ότι:

1. Οι θρησκείες είναι απλές ανθρώπινες επινοήσεις.
2. Η πίστη ως «τυφλή δοξασία» είναι αρχή σφαλμάτων, αυταπάτης και πλάνης.
3. Τα δήθεν «οράματα και οι θεϊκές αποκαλύψεις» είναι πλαστές.
4. Οι υποτιθέμενες προφητείες της Παλαιάς Διαθήκης είναι «κενές και δόλιες».
5. Η διδασκαλία και η ηθική της χριστιανικής θρησκείας περιέχει πολλά σφάλματα.
6. Ο χριστιανισμός επιτρέπει στους ισχυρούς τις καταχρήσεις και την τυραννία.
7. Η «υπόθεση για την ύπαρξη θεών» είναι πλαστή.
8. Η ιδέα για «πνευματικότητα και ύπαρξη ψυχής» είναι πλαστή.

Αυτοί είναι οι τίτλοι των οκτώ κεφαλαίων της «Διαθήκης» του Meslier, η οποία καλύπτει περίπου χίλιες διακόσιες τυπωμένες σελίδες. Ο συγγραφέας δεν διαθέτει λογοτεχνικό χάρισμα, γράφει σχοινοτενείς προτάσεις με επαναλήψεις και μακρολογίες. Η ουσία είναι όμως ότι ο ίδιος δεν διεκδίκησε δάφνες λογοτέχνη παρά μόνο να εκφράσει την αλήθεια που αποτελεί μέχρι σήμερα και άποψη κάθε άθεου! Αναλυτικότερα μερικές από τις θέσεις του Meslier:

• από τον 3ο-4ο κ.χ. αιώνα. Αν αληθινά υπήρχε κάποια θεότητα ή κάποιο ον απείρως τέλειο, το οποίο επιθυμούσε να το αγαπήσουν και να το λατρέψουν οι άνθρωποι, θα ήταν λογικό και δίκαιο και μάλιστα υποχρέωση αυτού του υποτιθέμενου απείρως τέλειου όντος να γνωστοποιήσει ολοφάνερα την ύπαρξή του, ή τουλάχιστον ικανοποιητικά, σ’ όλους τους άνδρες και τις γυναίκες, από τους οποίους θα ήθελε να αγαπηθεί, να λατρευτεί και να υπηρετηθεί.
• Πρώτη σκέψη στην οποία οδηγείται κατ’ αρχάς το πνεύμα μου, σχετικά με ένα τέτοιο ον που, όπως λέγεται, είναι τόσο αγαθό, τόσο ωραίο, τόσο σοφό, τόσο μεγάλο, τόσο εξαίσιο, τόσο αξιοθαύμαστο, τόσο τέλειο, τόσο αξιαγάπητο κ.λπ., είναι ότι, αν πράγματι υπήρχε, θα εμφανιζόταν τόσο καθαρά και τόσο ορατά μπροστά στα μάτια και στις αισθήσεις μας, ώστε κανείς δεν θα μπορούσε πλέον να αμφισβητήσει την αλήθεια της ύπαρξής του […] Αντίθετα, τώρα είναι απόλυτα λογικό να πιστεύουμε και να λέμε ότι δεν υπάρχει.
• Εξ άλλου, πώς είναι δυνατόν ένα τέλειο, πάνσοφο και πανάγαθο ον να έχει δημιουργήσει ένα σύμπαν ελεεινότατο, γεμάτο συμφορές, ελαττώματα και κακίες, όπου οι άνθρωποι υποφέρουν και πεθαίνουν; Πώς είναι δυνατόν να αναφέρεται κάποιος στα θαύματα της φύσης, στην οποία τα έμβια είδη επιβιώνουν αλληλοσπαρασσόμενα;
• Δεν βλέπουμε, δεν αισθανόμαστε και δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τίποτα που δεν είναι ύλη. Αφαιρέστε τα μάτια, τι θα βλέπετε; Τίποτα! Αφαιρέστε τα αυτιά, τι θα ακούτε; Τίποτα! Αφαιρέστε το κεφάλι και το μυαλό μας, τι θα σκεφτούμε και τι θα γνωρίζουμε; Τίποτα! Εν ονόματι τίνος είναι λοιπόν δυνατόν να εικάσει ο άνθρωπος μία άλλη αόρατη αλήθεια, πέραν αυτής της ύλης, πέραν της οποίας ο άνθρωπος είναι ένα τίποτα. […] Αν αναρωτηθούμε τι απογίνεται αυτή η λεπτεπίλεπτη και ζωηρή ύλη (η ψυχή) την ώρα του θανάτου, ανεπιφύλακτα λέμε ότι διαλύεται και σκορπίζεται αμέσως στον αέρα, σαν ένας αραιός ατμός ή μια ελαφρά αναθυμίαση — οπότε ο Meslier αποκαλύπτεται ως επικούρειος που χρησιμοποιεί τις ιδέες του Λουκρήτιου.

Οι 1.200 σελίδες της «Διαθήκης» του Meslier είναι γεμάτες με επιχειρήματα, τα οποία αποτελούν μέχρι σήμερα αυτονόητες αντιθρησκευτικές ενστάσεις, ενώ οι θεολόγοι προσπαθούν διαχρονικά να διαστρέψουν ή παραλλάξουν τα αυτονόητα συμπεράσματα με περίπλοκες επινοήσεις για φανταστικά όντα και σχέσεις μεταξύ τους.

Περιττό να ειπωθεί ότι αυτό το κείμενο του Meslier κυκλοφόρησε μετά από λίγο καιρό σε ολόκληρη την Ευρώπη, αρχικά παράνομα ως κλεψίτυπο, συχνά με αλλοιώσεις που βόλευαν κάθε ενδιαφερόμενο (π.χ. Βολταίρος), αργότερα σε κανονική εκτύπωση με σχόλια και βιβλιογραφικές παραπομπές. Ο Meslier αποτέλεσε έτσι έναν φάρο στην εμπειρική αθεΐα, η οποία πήρε μεγάλη διάδοση στη νέα εποχή.

Με τον Gassendi και τον Meslier έκλεισε σε επίπεδο επιχειρηματολογίας ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας, αν και σε πρακτικό επίπεδο καθόλου δεν θίχτηκε ακόμα η εξουσία των φεουδαρχών και του κλήρου. Έπρεπε να ολοκληρωθεί το κίνημα Διαφωτισμού του 18>ουΒιβλία, τα οποία ευνοούν ή διδάσκουν την αθεΐα, βρίθουν δηλητηριώδους υλισμού. […] Επιδιώκουν να εμπνεύσουν την περιφρόνηση στα ιερά μας βιβλία, να απογυμνώσουν την Εκκλησία από την εξουσία που της έδωσε ο Ιησούς Χριστός και να δυσφημίσουν τους λειτουργούς της. […] Ακόμα και οι γυναίκες, των οποίων η ευλάβεια αποτελούσε άλλοτε παρηγοριά της Εκκλησίας, χάνουν τώρα την πίστη τους.»

Τα κατασταλτικά μέτρα που προτείνουν οι επίσκοποι είναι αυτά που γνωρίζουμε σε όλα τα καταπιεστικά καθεστώτα: «Απιστία και απειθαρχία είναι ένα και το αυτό! Άπαντα τα μέλη της αριστοκρατίας φοβούνται την ανατροπή της κοινωνικής τάξης, γι’ αυτό και οι πιεστικές εκκλήσεις μας: απαιτείται δράση, αυστηρή τιμωρία, πρόληψη.» Είναι προφανής η σύνδεση μεταξύ πίστης και κοινωνικής τάξης, μεταξύ αθεΐας και επαναστατικού πνεύματος, τα οποία έπαιξαν ρόλο σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και, για πολλές ευρωπαϊκές χώρες, και του 20ού.

π.κ.χ. = προ κοινής χρονολόγησης
κ.χ. = κοινής χρονολόγησης