Ιστορική διαδρομή του Υλισμού από την αρχαιότητα μέχρι τον Ουμανισμό

Αθεΐα και αθεϊσμός είναι το ίδιο πράγμα. Αναφέρεται στη φιλοσοφία μέσα από την οποία ο άθεος ή ο αθεϊστής αρνείται την ύπαρξη όχι μόνο του Θεού αλλά κάθε οντότητας που δεν είναι υλική ή πραγματική. Και όταν λέμε αρνείται τον θεό, μακριά από εμάς χριστιανικές σοφιστείες ότι αρνούμαστε αυτό που δηλώνει την ύπαρξη. Πρώτα πρώτα, όταν εμείς λέμε θεό, αναφερόμαστε στην ιδέα που κάποιοι έχουν στο κεφάλι τους, και όχι σε κάποιο ον που υπάρχει πραγματικά.

Εδώ και ελάχιστα χρόνια, για παράδειγμα, κυκλοφορεί η άποψη ότι η λέξη «άθεος» και «αθεΐα» δεν πρέπει να χρησιμοποιείται γιατί, τάχα μου τάχα μου, «ο όρος με τη χρήση του στερητικού «α» δέχεται την ύπαρξη αυτού που αρνείται»!

Αυτή η σοφιστικέ άποψη προέρχεται κυρίως από τους κύκλους των χριστιανών καθοδηγητών μπροστά στη ραγδαία εξάπλωση του αθεϊσμού. Φαίνεται να βγάζουν σπυριά όταν ακούν τη λέξη αυτή, και προσπαθούν με σοφιστείες να την προσβάλουν.

Θέλουν να την χρησιμοποιούν, σαν βρισιά, μόνο για τους άπιστους του δικού τους θεού ή του δικού τους δόγματος, όπως έκαναν αιώνες τώρα κυνηγώντας αιρετικούς. Εμείς θα προτιμούσαν να λεγόμασταν «Άπιστοι» ή «Ασεβείς». Ένας πολωμένος στον εγωισμό νους έτσι βλέπει την αθεΐα, σαν ασέβεια στο δικό του θεό. Δεν μπορεί να διανοηθεί ότι αυτό που τόσο λατρεύει μπορεί και να μην υπάρχει και γι’ αυτό το θεωρεί δογματικά δεδομένο.

Όμως, εμείς οι άθεοι δεν είμαστε άπιστοι και, πολύ περισσότερο, ασεβείς, παρά φιλοσοφικά άθεοι, όσο και να τους ενοχλεί αυτό. Έτσι χαρακτηρίζονταν, από την αρχαιότητα ακόμα, εκείνοι που δεν πίστευαν σε καμιά υπερβατική δύναμη, παρά μονάχα στις υλικές δυνάμεις και στα φαινόμενα που αυτές γεννούν. Οι «άθεοι» σε όλα τα λεξικά το ίδιο πράγμα εννοούν. Πέρα από τη γραμματική ετυμολογία στην οποία στηρίζονται κάποιες λέξεις, κάποιες άλλες εννοούν αυτό που οι συμβάσεις –της κάθε γλώσσας– ιστορικά καθιερώνουν. Κι αυτό γιατί οι λέξεις σταθεροποιούνται σε γλωσσική μορφή και έκτοτε σημαίνουν αυτό για το οποίο πλάστηκαν! Γι’ αυτό λοιπόν η λέξη «άθεος» και «αθεΐα» από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα εννοεί αυτό που εννοούσε ανέκαθεν. Και μάλιστα όχι μόνο εδώ, αλλά παντού. Γνωρίζουμε άλλωστε ότι τη λέξη μαζί με την έννοιά της τη δανείστηκαν από την ελληνική πλείστες άλλες γλώσσες.

Μόνο ύπαρξη λοιπόν δεν δηλώνει η λέξη «θεός», αφού εμείς ξέρουμε πολύ καλά ότι λέγοντας θεό, αναφερόμαστε στην ιδέα που κάποιοι έχουν στο κεφάλι τους, και όχι σε κάποια πραγματική οντότητα.

Μέσα από τον πιο πάνω ορισμό προσδιορίζουμε και την αντίθεση ανάμεσα στην πραγματική οντότητα και την ιδέα. Η πραγματικότητα από τη φύση της είναι υλική, πραγματική, που την αντιλαμβανόμαστε αντικειμενικά.

Όμως τι είναι η ιδέα;

Η ιδέα είναι μορφή του νου με την οποία κατανοούμε τα φαινόμενα της αντικειμενικής πραγματικότητας. Πιο απλά θα λέγαμε ότι η ιδέα είναι η έννοια που σχηματίζουμε στο μυαλό μας για τα πράγματα και τα φαινόμενα του κόσμου. Είναι δε πιστή, όταν αντανακλά την αντικειμενική πραγματικότητα, και αλλοιωμένη, όταν αντανακλά τον πόθο της πίστης και την άγνοιά μας.

Τα πράγματα, το “ον” δηλαδή των αρχαίων, είναι αυτό που είναι, αυτό που υπάρχει, αντικειμενικά και ανεξάρτητα από μας. Οι ιδέες είναι υποκειμενικές αντιλήψεις που προϋποθέτουν τον νου. Όταν η ιδέα δημιουργείται από τον νου, τότε η γνώμη μας είναι υποκειμενική και όχι αντικειμενική, αφού δεν αντανακλά την πραγματικότητα. Όταν μάθουμε να ξεχωρίζουμε την πηγή απ’ όπου προέρχεται αυτή, τότε θα ξεκαθαρίσουμε αυτό που υπάρχει απ’ αυτό που κάποιοι διακαώς επιθυμούν να μας πείσουν για την ύπαρξή του και να μας αποξενώνουν από τον κόσμο μας διαστρεβλώνοντάς τον!

Η αθεΐα ορίζει τον θεό σαν ιδέα. Καμιά σχέση με τις ιδέες του Πλάτωνα, που υποτίθεται ο θεός τις εισαγάγει στις αθάνατες ψυχές των ανθρώπων. Ο Πλάτων πίστευε ότι τα πράγματα είναι υποκειμενικά που αντανακλούν τις ιδέες, ενώ οι τελευταίες είναι αντικειμενικές γι’ αυτό και ο Πλάτων εκπροσωπεί τον αντικειμενικό ιδεαλισμό. Αντιλαμβάνεστε, πιστεύω, την αντιστροφή αυτή της λογικής που είναι θεμελιακή για την ύπαρξη των όντων.

Η αθεΐα λοιπόν ορίζει τον θεό σαν ιδέα που κάποια στιγμή της βιολογικής εξέλιξης του ανθρώπου εμφανίστηκε στο κεφάλι του προσπαθώντας να εξηγήσει τον κόσμο, σε αντίθεση με τα ζώα που ακόμα δεν έφτασαν εκεί. Γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης προσδιορίζει τον άνθρωπο σαν ζώο λογικό. Από τότε που το πνεύμα ή ο θεός σφηνώθηκε στο κεφάλι του, η ιδέα πήρε πολλές μορφές, κάτι που καθορίζεται από τον χρόνο που εμφανίστηκε.

Στην αρχή εμφανίζεται από φόβο, ανάμεσα στα βίαια καιρικά φαινόμενα και στην προσπάθεια του ανθρώπου να τα εξηγήσει.

Αργότερα συνειδητοποίησε ότι το πλήθος εκείνο των οντοτήτων που τον καταλάμβαναν, την ώρα που κοιμόταν, ήταν πραγματικές εικόνες που τις έστελνε ο θεός. Το όνειρο ερμηνεύτηκε σαν όραμα και το τελευταίο σαν αντανάκλαση ενός κόσμου που δεν μπορούσε να εξηγήσει.
Αυτό ήταν πολύ βολικό, γιατί έκτοτε ό,τι δεν μπορεί να εξηγήσει το αποδίδει στον θεό. Αρχικά το έλεγε πνεύμα, δαίμονα ή κάθε μορφή υπερβατικής δύναμης που την απέδιδε σε ένα φετίχ. Δεν χρειάζεται να αναφερθώ ότι όλες αυτές οι «οντότητες» είναι ιδεατές που δημιουργούνται μέσα στο κεφάλι του ανθρώπου. Από κει λάμπουν στη συνείδησή του και κυριαρχούν επάνω του.

Εδώ ας κάνω μια παρένθεση για να περιγράψω με δυο λόγια πώς άρχισε αυτό.

Η φύση θεοποιήθηκε ολάκερη με ηγετική μορφή τον Ήλιο. Αυτός τον φωτίζει, τον ζεσταίνει, ενώ με την απουσία του έρχεται το σκοτάδι και το κρύο.

Η διασωθείσα μυθολογία εδώ είναι πολύ αποκαλυπτική.

Οι μύθοι έχουν σχέση πρώτα-πρώτα με την επιβίωση του ανθρώπου. Αυτή όμως εξαρτάται άμεσα από τη φύση και τα φαινόμενά της, που άλλα είναι καλά και άλλα κακά. Ο ήλιος, η βροχή, το γλυκό νερό, το ποτάμι, είναι καλά, γιατί κάνουν τη γη να βλασταίνει, αυξάνοντας την τροφή.

Η καταιγίδα, η ξηρασία, το κρύο, το χαλάζι είναι κακά, αλλά μην μπορώντας να κατανοήσουν τον μηχανισμό της φύσης, την θεοποιούν και κατόπιν προσπαθούν με πρωτόγονες τελετές μαγείας να την εξευμενίσουν.

Οι θεοί τώρα γίνονται αγροτικοί.

Η γεωργική λατρεία εξελίχθηκε και απέκτησε έτσι βαθύτερο νόημα, εξασφαλίζοντας εκτός από τη γονιμότητα της γης και την ευδαιμονία στον κάτω κόσμο.

Στην ιστορική του πορεία ο άνθρωπος, εξασφαλίζοντας την ανάγκη του για επιβίωση, συγχώνευσε στον υπάρχοντα μύθο και την αγωνία του για τον θάνατο, ελπίζοντας ότι η μελλοντική του κατοικία θα ευοδωθεί και αυτή από τους θεούς. Η εσχατολογία αυτή συνεπικουρεί στη λησμονιά της πεπερασμένης του ύπαρξης, αναδεικνύοντας τη φαινομενική του νίκη επί του θανάτου.

Από καμιά μυθολογία ή θρησκεία δεν λείπει η συμβολική θυσία, που την καταγωγή της οφείλει στο δράμα του θανάτου, και που αυτό οδηγεί σε μια νέα ζωή. Οι ρίζες της βρίσκονται στη μιμητική γονιμική μαγεία. Η προσφορά του πολυτιμότερου αγαθού της ζωής συνδέθηκε με τη θυσία του πιο προσφιλούς προσώπου, με σκοπό να κατευνασθεί η θεϊκή οργή και να προκληθεί η θεϊκή εύνοια.

Δυστυχώς η πρωτόγονη αυτή τάση του ανθρώπου οδηγεί ακόμα και σήμερα τον «σύγχρονο άνθρωπο» στην περιφρόνηση της επιστημονικής λογικής σκέψης, προσεγγίζοντας τη μεταφυσική και λησμονώντας όλα εκείνα τα εφόδια που δεν είχε ο πρωτόγονος άνθρωπος.

Ας κλείσω την παρένθεση.

Όλα αυτά σας τα είπα για να σας δείξω ότι η ιδέα του θεού δεν ήταν αποκαλυπτική στον ανθρώπινο νου.

Πιο πάνω σας είπα ότι ο θεός, σαν ιδέα, πήρε πολλές μορφές, κάτι που καθορίζεται από τον χρόνο που αρχικά εμφανίστηκε.

Τώρα αντιλαμβάνεστε ότι η ιδέα του θεού, όπως και η γνώση, είναι ιστορικά καθορισμένη.
Ας επιστρέψουμε όμως στη αθεΐα.

Πώς μπορεί κανείς να φτάσει στον αθεϊσμό;

Η απάντηση είναι:
1ον μέσω της ιστορικής πορείας με οδηγό τους μύθους, όπως μας έδειξε ο Τζιαμπατίστα Βίκο, ένας Ιταλός ιστορικός φιλόσοφος,
2ον μέσω της λογικής, με λογικά επιχειρήματα, όπως ο Μπερνάλτ Ράσελ σαν φιλόσοφος της λογικής,
3ον μέσω της επιστήμης, όπως ο Ρίτσαρντ Ντόκινς με τη βιολογία του ή ο Στέφεν Χώκινς με την κοσμολογία του και
4ον μέσω του Διαλεκτικού Υλισμού (που θα επιχειρήσουμε μέσα από αυτές τις διαλέξεις), που προσδιορίζει την αθεΐα φιλοσοφικά και επιστημονικά.

Κατά τη γνώμη μου οι τρεις πρώτοι τρόποι φαίνεται να μην πείθουν τόσο τους θεϊστές, αφού μέσα από τις σοφιστείες πείθουν τους πιστούς ότι υπάρχει χώρος στη λογική και για τους ιδεαλιστές. Μπορεί τα επιχειρήματα των πιστών να χωλαίνουν έναντι της ιστορίας, της λογικής και της επιστήμης, όμως δεν αποστομώνουν τον πιστό, αφού μέσω του ιδεαλισμού καταφέρνει πάντα να πιαστεί ή έστω να νομίζει ότι πιάνεται. Έχετε κάνει συζητήσεις φαντάζομαι με χριστιανούς και γνωρίζετε τις ατέρμονες αντιπαραθέσεις που πολλές φορές δεν βγάζουν πουθενά. Όμως μέσω του Διαλεκτικού Υλισμού ο πιστός δεν έχει καταφύγιο, γιατί ο Διαλεκτικός Υλισμός είναι και επιστημονικός και λογικός και ιστορικός. Ή για να το πω διαφορετικά η διαλεκτική σαν μεθοδολογία, λογική και επιστημονική επιχειρηματολογία δεν έχει μόνο εφαρμογή στη σκέψη, στη φύση και στην ιστορία αλλά απαλλαγμένη από τη μεταφυσική γίνεται αναγκαιότητα για τις φυσικές επιστήμες και το χρηστικότερο μέσο για τη διερεύνησή τους.

Πριν φτάσουμε όμως σ’ αυτήν πρέπει να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή για να δείξουμε πώς άρχισαν όλα από τότε που σαν φιλοσοφία έκανε την εμφάνισή του ο Υλισμός στην Αρχαία Ελλάδα.

Ας μην το ξεχνάμε αυτό: η φιλοσοφία μέσω του Υλισμού έκανε την εμφάνισή της στην Ελλάδα. Έτσι άρχισε η φιλοσοφία, υλιστικά.

Γι’ αυτό αργότερα ο Πλάτων, χρησιμοποιώντας όλα εκείνα που οικειοποιήθηκε από τον Δημόκριτο, προσπάθησε να αποκρύψει καίγοντας τα συγγράμματα του Αβδηρίτη σοφού. Ευτυχώς τον πήραν είδηση οι μαθητές του και απέτρεψαν αυτό που αργότερα έγινε συνήθεια για τους χριστιανούς, να καίνε τα βιβλία των αντιπάλων, όταν δεν μπορούν να αντιπαρατεθούν με επιχειρήματα.

Με την ευκαιρία πρέπει να σας πω και τούτο:
Στους «Νόμους» του ο Πλάτων στιγματίζει τους άθεους σαν διεφθαρμένους που σκοπός της ζωής τους πρέπει να είναι το δεσμωτήριο όπου εφ’ όρου ζωής πρέπει να σωφρονίζονται ή να θανατώνονται! (Ι΄ 908-909).
Σας θυμίζουν τίποτα αυτά;

Σαν όρος η λέξη «υλισμός» εμφανίζεται τον 17ο αιώνα, όμως οι πρώτοι υλιστές φιλόσοφοι (υλοζωιστές και φυσιοκράτες) εμφανίζονται στην Ελλάδα από τον 6ο αιώνα πριν τη νέα χρονολόγηση, όπου ο δημοκρατικός αέρας που δειλά-δειλά κάνει την εμφάνισή του στα πράγματα ευνοεί τον φιλοσοφικό στοχασμό και τη συλλογική επιστημονική έρευνα. Ο φυσιοκρατικός υλισμός, σαν κοινωνικό φαινόμενο και αλληλένδετος με τη δημοκρατία, αποτελούσε πάντα την προοδευτικότερη κίνηση στο κοινωνικό γίγνεσθαι.

Ενώ η Ιωνική σχολή της Μιλήτου εξελισσόταν, δειλά-δειλά αναπτύχθηκε και η κίνηση των σοφιστών, που σαν δάσκαλοι διέρρηξαν την καθεστηκυία τάξη του εκπαιδευτικού συστήματος.

Πριν κάνουμε την ιστορική αναδρομή των υλιστών της αρχαιότητας θέλω να πω δυο λόγια για ένα σοφιστή μόνο του 5ου αιώνα τόσο χαρακτηριστικό για το θέμα μας: τον Διαγόρα τον Μήλιο.

Σύμφωνα με το λεξικό του Σούδα ο Διαγόρας λέγεται ότι αγοράστηκε σαν δούλος από τον Δημόκριτο επειδή ήταν έξυπνος και γι’ αυτό έγινε και ο ίδιος υλιστής και άθεος. Είχε κλίση στη λυρική ποίηση και ήταν από τους πρώτους ποιητές και σοφιστές που ανοιχτά διακηρύσσει ότι δεν υπάρχει Θεός, χρησιμοποιώντας μάλιστα και ο ίδιος τον όρο «Άθεος». Στην ιστορία έμεινε σαν «Διαγόρας ο άθεος» που τόλμησε, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Αθηναγόρας, να τεμαχίσει ένα ξύλινο άγαλμα του Ηρακλή για να βράσει παντζάρια («Παράκληση για τους Χριστιανούς» Κεφ. 4). Μια ακόμα πληροφορία θα σας δώσω για τον άθεο αυτόν της αρχαιότητας, που μας την διασώζει ο Κικέρωνας. Ο Διαγόρας ταξίδευε με ένα πλοίο όταν η θάλασσα σήκωσε φουρτούνα. Το πλήρωμα πίστεψε ότι αιτία για το κακό ήταν ότι είχαν μαζί τους αυτό τον άθεο σοφιστή. Ο Διαγόρας τότε απλά τους προέτρεψε να αναρωτηθούν εάν και όλα τα άλλα πλοία που αντιμετώπιζαν την ίδια φουρτούνα είχαν μαζί τους και από έναν Διαγόρα! («De Natura Deorum» (Περί της φύσεως των θεών) iii 37).

Αναμφισβήτητα θεμελιωτής του αρχαιοελληνικού υλισμού θεωρείται ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-547) που ήταν ένας εκ των 7 σοφών της αρχαιότητας.

Την εποχή εκείνη δεν είχε τόσο σημασία αν έβρισκε κανείς την αδιαμφισβήτητη αλήθεια όσο ότι κατάφερε να βρει απαντήσεις ρωτώντας κατευθείαν τη φύση, παρατηρώντας και υπολογίζοντας με τη λογική και όχι απευθυνόμενος σε κάποιο μαντείο ή ιερατείο, όπως συνήθως γινόταν ως τότε. Για πρώτη φορά ο άνθρωπος πατώντας γερά πάνω στη γη, με τα μάτια του, τη σκέψη του αλλά και τον νου του, μετρώντας και υπολογίζοντας, πετούσε στα άστρα! Να για παράδειγμα πώς κατάφερε ο Θαλής να μετρήσει στην Αίγυπτο το ύψος μιας πυραμίδας: κάρφωσε μία ράβδο ενός μέτρου στο έδαφος. Τη στιγμή που το μήκος της σκιάς της συνέπιπτε με το πραγματικό της ύψος, ο σοφός Θαλής ήταν βεβαιότατος ότι και η σκιά της πυραμίδας θα συνέπιπτε με το πραγματικό της ύψος! Τόσο απλά!

Η έννοια της αρχής έχει τις ρίζες της στη σχολή της Μιλήτου. Σαν πρωταρχική αρχή ήταν η ουσία από την οποία άρχιζαν τα πάντα να έχουν λόγο ύπαρξης.

Θεωρούσε πρώτη αρχή (principium), σαν πρώτη ύλη του κόσμου δηλαδή, το νερό, και γι’ αυτό θεώρησε τη γη να πλέει μέσα σε αυτό. Το νερό βέβαια του Θαλή είναι έμψυχο, περικλείει εντός του ζωή (υλοζωισμός). Η ψυχή είναι η δύναμη εκείνη που μορφώνει και κινεί οτιδήποτε βρίσκεται στο σύμπαν. Ύλη και Δύναμη αποτελούν μια αδιαίρετη φυσική οντότητα που δεν γίνεται να ξεχωρίσουμε.

Ο Αναξίμανδρος (610-540) ήταν ο δεύτερος Μιλήσιος φιλόσοφος, συγγενής, μαθητής και διάδοχος της φιλοσοφικής σχολής της Μιλήτου. Θεωρούσε σαν πρώτη ύλη του κόσμου το άπειρο, μια απροσδιόριστη ύλη αγέννητη, άφθαρτη και αθάνατη, που βρίσκεται σε αιώνια και αδιάκοπη κίνηση. Από αυτή την ύλη αποσπώνται τα αντίθετα που δημιουργούν τα αντικείμενα και τα φαινόμενα του κόσμου. Αυτή η έννοια του απείρου μοιάζει με αυτό που σήμερα εννοούμε ενέργεια που για τον Αναξίμανδρο αποτελεί τη φυσική αρχή του κόσμου!

Ο Αναξιμένης (586-525) είναι ο τρίτος μεγάλος φιλόσοφος της Μιλήτου και μαθητής του Αναξίμανδρου που στη θέση του απείρου βάζει τον αέρα. Όταν αραιώνεται γίνεται πυρ κι όταν συμπυκνώνεται γίνεται άνεμος, νερό, ύστερα σύννεφο, γη και πέτρα. Ο Αέρας του Αναξιμένη είναι ζωογόνος, όπως και το νερό του Θαλή.

Ο Ηράκλειτος (540-480) δέχεται τη συνεχή ροή στο Σύμπαν. Τα αντίθετα ταυτίζονται με την αμοιβαία διαδοχή και αλλαγή. Όλα αλλάζουν και ανανεώνονται, ποτέ δεν είναι ίδια, «τα πάντα ρει». Μόνο ο «λόγος» είναι σταθερός. Είναι ο εσωτερικός ρυθμός του κόσμου, που μεταβάλλεται σύμφωνα με τον αιώνιο Λόγο. Αυτός είναι ένας εσωτερικός κανόνας που ο Ηράκλειτος πότε τον λέει Δία και πότε Ειμαρμένη. Την τάξη αυτή του κόσμου δεν την δημιούργησε ούτε ο θεός ούτε οι άνθρωποι, αλλά υπήρχε πάντα και θα υπάρχει σαν ένα αιώνιο ζωντανό πυρ που ανάβει και σβήνει σύμφωνα με ορισμένα μέτρα (νόμοι). Ο ήλιος θα συνεχίσει να κινείται όπως γνωρίζουμε, αλλιώς θα τον συλλάβουν οι Ερινύες για παράβαση του νόμου και της τάξης!

Σαν πρωταρχικό συστατικό του κόσμου δέχεται τη φωτιά (πυροκρατική φυσική θεωρία), που την ταυτίζει με την ψυχή (αείζωον πυρ), και αλληλοϋποκαθίσταται μέσα στη συνεχή ανακύκλωση των πάντων.

Ο Αναξαγόρας (500-428) γεννήθηκε στις Κλαζομενές της Μ. Ασίας και γι’ αυτό διαμόρφωσε υλιστικές αντιλήψεις κάτω από την επίδραση της Ιωνικής σχολής. Ο Αναξαγόρας δέχεται ότι η αρχική κατάσταση του κόσμου ήταν μια άμορφη και ακίνητη μάζα, αποτελούμενη από αναρίθμητα και απειροελάχιστα, άφθαρτα σωματίδια που τα ονόμαζε σπέρματα ή χρήματα. Όλα αυτά τέθηκαν σε κίνηση (κοσμική δίνη) που προκάλεσε ο Νους. Με την περιστροφική επίδραση και μέσω της αρχής της σύνδεσης και αποσύνδεσης των στοιχείων ταξινομήθηκαν και αποτέλεσαν την ουσία του υλικού κόσμου. Η υλιστική θεωρία του Αναξαγόρα δεν του επέτρεψε να δεχτεί τον Νου σαν εξωκοσμική και υπερφυσική δύναμη. Ο υλικός κόσμος του ήταν έτσι οργανωμένος, ώστε από τη φύση του να σκέφτεται και να αυτοδημιουργείται. Η έννοια του σκοπού, του τέλους, που ο Αριστοτέλης θα διατυπώσει μετά από έναν αιώνα σαν τελεολογική αντίληψη, είναι στηριγμένη στον Αναξαγόρα, που πρώτος τη συνέλαβε. Κατηγορήθηκε σαν άθεος από τους πολιτικούς αντιπάλους του Περικλή, τους ολιγαρχικούς του Θουκυδίδη, και συγκεκριμένα από τον Κλέωνα, γιατί προσέβαλε τη θεότητα θεωρώντας τον ήλιο «διάπυρη πέτρα». Ο Αναξαγόρας εκτός από τον ήλιο δίδαξε ότι και η σελήνη δημιουργήθηκε από το ίδιο υλικό με τη γη και οι Γαλαξίες είναι πολλά αστέρια που τα περισσότερα δεν φαίνονται. Οι βροντές, έλεγε, είναι σύγκρουση νεφών, και οι αστραπές βίαιη τριβή αυτών. Την πρόκληση των σεισμών την απέδιδε στην καταβύθιση του αέρα μέσα στη γη.

Ο Δημόκριτος (460-370) γεννήθηκε στα Άβδηρα της Θράκης, και χρησιμοποιώντας τη γνώση των προκατόχων του επινόησε την ατομική του θεωρία. Τα αντικείμενα (η ύλη) αποτελούνται από πλήθος αόρατα μόρια-άτομα που είναι αιώνια, αμετάβλητα, άφθαρτα και αδιαίρετα (άτμητα), βρίσκονται σε διαρκή κίνηση και δημιουργούν στροβιλική κίνηση (κοσμογονική δίνη) μέσα στο σύμπαν. Αυτή την κοσμογονική δίνη την ονόμασε ανάγκη και την αναγκαιότητα της φύσης να συμπεριφέρεται πότε έτσι και πότε αλλιώς σήμερα τη λέμε νομοτέλεια.

Οι αισθήσεις είναι το μοναδικό μέσο γνώσης, έλεγε ο Πρωταγόρας, και ο Δημόκριτος διακήρυττε ότι η συνείδηση είναι το αποτέλεσμα της επίδρασης των αντικειμένων πάνω στα αισθητήρια όργανα. Απέρριπτε την εκδοχή του τυχαίου με την έννοια του αναίτιου, και διακήρυττε πως ό,τι ξεφεύγει από την αισθητηριακή γνώση μπορεί να ανακαλυφθεί με τη λογική.

Δεν πίστευε στην αθανασία της ψυχής. Τέτοιες δεισιδαιμονίες, διακήρυττε, πλάθουν οι άνθρωποι στη διάρκεια της βασανισμένης και της ταλαιπωρημένης από φόβους ζωής τους.

Ο Δημόκριτος έλεγε για το σύμπαν ότι είναι άπειρο και αδημιούργητο και οι κόσμοι του συνεχώς δημιουργούνται ενώ άλλοι καταστρέφονται. Άλλοι έχουν ζωή και άλλοι όχι. Ακόμα έλεγε ότι ορισμένοι κόσμοι έχουν έναν ή και δύο ήλιους και άλλοι κανέναν, που τους τοποθετούσε μακρύτερα από τους πλανήτες! Κάπως έτσι δημιουργήθηκε η ζωή και στον δικό μας πλανήτη, με τη βοήθεια της ζωοποιού υγρασίας, πράγμα που έκανε τον Λακτάντιο, απολογητή του χριστιανισμού 800 χρόνια αργότερα, να φρίξει! Η βιολογία και η αστροβιολογία στις μέρες μας δικαίωσε τον Δημόκριτο.

Ο Επίκουρος (341-270) ήταν Αθηναίος. Όπως και ο Δημόκριτος, δεχόταν ότι ο κόσμος αποτελείται από πολύ μικρές άτομες φύσεις, τα άτομα, που συνεχώς κινούνται και δεν χάνονται ποτέ (είναι άφθαρτα) και έχουν διαφορετικό μέγεθος, βάρος και σχήμα.
Δεχόταν το κενό (αναφή φύση) γιατί χωρίς αυτό δεν θα μπορούσε να υπάρχει κίνηση. Όπως και ότι δεν υπάρχει τίποτα έξω από το σύμπαν, ούτε γεννιέται κάτι από το τίποτα.
Η περιστροφική κίνηση των άστρων είναι νομοτέλεια (φυσική αναγκαιότητα) που προέκυψε από τη διαμόρφωση κατά τη γέννηση του κόσμου! Για τη μελέτη της φύσης ο Επίκουρος ήταν κατηγορηματικός. Δεν δεχόταν αντιεπιστημονικές υποθέσεις που δεν στηρίζονταν πουθενά. Όλα τα φυσικά φαινόμενα στηρίζονται σε φυσικά αίτια. Αν δεν τα αναγνωρίσουμε κινούμαστε μέσα στο ψεύδος και στην πλάνη. Αυτός ήταν και ο λόγος που ασχολήθηκε με τα μετέωρα προκειμένου να καταδείξει τις αιτίες των ουράνιων φαινομένων. Πίστευε ακόμα ότι η φυσική αιτία και αυτών που σήμερα δεν μπορούμε να εξηγήσουμε θα γνωστεί στο μέλλον.

Απομυθοποίησε επίσης τα φαινόμενα από τη θεοποίηση που υπέστησαν, ώστε ο άνθρωπος να απαλλαγεί από τις δεισιδαιμονίες και τον φόβο που προκαλούν η άγνοια και η αμάθεια και τον κρατά δέσμιο σε όλη του τη ζωή. Όταν κατανοήσει ότι το κάθε φαινόμενο οφείλεται σε κάποια φυσικά αίτια, αποδεσμεύεται από τους φόβους του και διασφαλίζει την ιδανική κατάσταση της ζωής, την ψυχική γαλήνη (αταραξία). Κατανοώντας τη φύση, ο άνθρωπος ολοκληρώνεται, διαλύει τον μύθο και λυτρώνεται από την άγνοια και την αμάθεια. Κατανοώντας τη φύση λοιπόν καταχτούμε τη θέση που μας αρμόζει μέσα στη φύση, αντιλαμβανόμαστε τι μας ενώνει, γινόμαστε ηθικότεροι. Αυτή είναι η φιλοσοφία του Επίκουρου, η τέχνη του ζην, γιατί και η ζωή είναι τέχνη.

Οι ιδέες αυτές θα υποστηριχθούν αργότερα στην Ύστερη Αρχαιότητα μόνο από τους Επικούρειους και θα ξεχαστούν και πάλι μέχρι να τους «ανακαλύψουν» ξανά οι φιλόσοφοι του 17ου και 18ου αιώνα, στις μέρες μας δηλαδή! Όμως η ανθρωπότητα μέχρι να φτάσει η μέρα εκείνη έζησε μέρες φρίκης.

Σε ολόκληρη τη διάρκεια του Μεσαίωνα η γνώση και η επιστήμη απαγορεύτηκαν με νόμο. Η Ιερή Εξέταση και η Διδασκαλική Αρχή της Εκκλησίας επέβαλαν στους πιστούς όχι μόνο να σκέπτονται τον κόσμο με τον θεό, αλλά και να πράττουν με τον θεό. Στους σκοτεινούς εκείνους αιώνες μόνο μια επιστήμη υπήρχε, η Θεολογία, που ήταν η Βασίλισσα των Επιστημών, δίνοντας το δικαίωμα σε κάθε αλλοπαρμένο πιστό να το παίζει επιστήμονας και να γράφει «επιστημονικές μελέτες» σαν εκείνη του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη, που στην «Χριστιανική Τοπογραφία» του (547) διατείνονταν ότι ο κόσμος δεν είναι σφαιρικός, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες, αλλά… ορθογώνιος παραλληλόγραμμος! Η γη είχε το σχήμα της κιβωτού του Νώε και έμοιαζε καταπληκτικά με τον ιερό ναό του Μωυσή! Ο Μεσαιωνικός κόσμος της μαζικής υστερίας τότε ενέπνευσε στους εκλεκτούς όχι απλά ένα γεωκεντρικό, αλλά ένα διαβολοκεντρικό σύμπαν, στατικό και αμετάβλητο, απρόσβλητο από αλλαγές και διαφοροποιήσεις. Όποιος αντιδρούσε στην αλήθεια της «Αγίας Γραφής» καίγονταν ζωντανός. Τα λόγια του Ιερού Άγιου Αυγουστίνου ήταν τόσο νωπά ακόμα, που στην ερώτηση «τι έκανε ο Θεός πριν την δημιουργία του κόσμου» εκείνος απαντούσε «έφτιαχνε την κόλαση για κείνους που έκαναν τέτοιες ερωτήσεις»!

Αντιλαμβάνεσθε, φαντάζομαι, με τέτοιο ζήλο και τόση επιστημονική περιέργεια που είχαν οι… πολυμαθείς Πατέρες της χριστιανικής θρησκείας, πού θα κατέληγε ο κόσμος εκείνος!
Κάποιοι από μας το έμαθαν, όμως μετά από χίλια χρόνια.

Κάποιοι άλλοι ακόμα δεν το αντελήφθησαν και όπως φαίνεται ούτε που θα το αντιληφθούν. Ζουν στην αιώνια μακαριότητα της αμάθειας, της άγνοιας και της δεισιδαιμονίας.

Ο σκοταδισμός του Μεσαίωνα έκανε καλά τη δουλειά του για κάμποσους αιώνες.
Συνέδεσε την αθεΐα με την Επικούρεια φιλοσοφία και έδωσε στον υλισμό άλλη έννοια. Για τους χριστιανούς ο υλισμός ήταν η αγάπη για την ευτελή ύλη που σκοπό είχε μόνο την ηδονή, τις απολαύσεις και γενικά την ακόλαστη ζωή.

Ό,τι ακριβώς αντίθετα όριζε η επικούρεια φιλοσοφία και με αποτροπιασμό καταδίκαζε! Όμως ποιος μπορούσε να αντισταθεί στον ιδεολογικό πόλεμο της κατασυκοφάντησης… όταν πίσω από την αντίρρηση κρυβόταν η δαμόκλειος σπάθη του συστήματος;

Όταν γιγαντώνεται η εξουσία και θεοποιείται το κράτος, η καταπίεση, η δυστυχία και η εκμηδένιση του ανθρώπου βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη.

Η ανθρωπότητα έζησε μέρες φρίκης, όσο θρησκεία και εξουσία, σαν τις δυο πλευρές του ίδιου νομίσματος, είχαν έναν και μοναδικό σκοπό: την υποταγή στο σύστημα. Ο ένας εξαρτιόταν από τον άλλον.

Απ’ τον Θεοδόσιο και τον Ιουστινιανό μέχρι τον Φερντινάντο Κορτέζ και από το Βυζάντιο μέχρι το Μεξικό, η εξουσιαστική δύναμη του χριστιανισμού έδειξε το αληθινό της πρόσωπο. Σήμερα το εκπαιδευτικό σύστημα δεν τολμά να καταπιαστεί με την ιστορία αυτή, παρά επιγραμματικά με βιασύνη προσπερνά!

Ο αναγεννησιακός ουμανισμός του 16ου αιώνα ήταν αυτός που ανάγκασε τον άνθρωπο να χειριστεί τον νου και τη λογική σαν πραγματικά εργαλεία ώστε η ανθρωπότητα να βγει απ’ αυτό το σκοτεινό και μακρόχρονο τούνελ που καταρράκωσε την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Αναβιώνοντας τις ηθικές αξίες της αρχαίας Ελλάδας η ανθρωπότητα άνοιξε πανιά και πάλι, για να οδηγηθεί στην κατάκτηση της φύσης και την κοινωνική πρόοδο.
Οι ανθρωπιστικές μελέτες (ουμανισμός) ήταν ο προάγγελος του Διαφωτισμού.
Ο δρόμος ήταν πια ανοιχτός… Μπορεί τα σκυλιά να μην ήταν δεμένα ακόμα, όμως όταν ο άνθρωπος κατάλαβε τη δύναμή του, κατάφερε να τα δέσει!

Τα νέα επιστημονικά επιτεύγματα του ανθρώπου άλλαξαν την κοινωνία και την αντίληψή του γι’ αυτή. Μπορεί ο χριστιανισμός να κοίμισε την ανθρωπότητα για χίλια πεντακόσια χρόνια, όμως οι κοσμολογικές ιδέες του Πυθαγόρα και του Φιλόλαου ξύπνησαν ξανά στον εγκέφαλο του ανθρώπου. Δημόκριτος, Επίκουρος, Αρίσταρχος, και τόσοι άλλοι, γαντζωμένοι και πάλι στον νου του ανθρώπου. Η ελληνική υλιστική φιλοσοφία έλαμψε και το φως της διαχύθηκε παντού. Το ρήγμα στη σχολαστική φιλοσοφία του Μεσαίωνα ήταν γεγονός και ο δρόμος δεν είχε γυρισμό.

Μεταρρυθμίσεις, εξεγέρσεις και επαναστάσεις δημιούργησαν κλίμα τεταμένο αναγκάζοντας πολλούς να βγάλουν τα μαχαίρια. Ο νους πλάνταζε και ζητούσε να απελευθερωθεί. Η σκέψη επαναστάτησε και θεσμοί αιώνων κατέρρευσαν μπροστά στον πλούτο των νέων φιλοσοφικών ιδεών και των επιστημονικών επιτευγμάτων που άλλαζαν τη ζωή του ανθρώπου και απαντούσαν στα αιώνια «αναπάντητα» ερωτήματα που η θρησκεία τόσο καιρό συγκάλυπτε ή αγνοούσε.

Ο άνθρωπος του μεσαίωνα, ζώντας το αιώνιο σκοτάδι μέσα στην πλατωνική του σπηλιά, με γυρισμένη την πλάτη στο φως και την αλήθεια, αγνοώντας τη φωτεινή πραγματικότητα για αιώνες, αποφάσισε να στρίψει πίσω και να την αντιμετωπίσει κατάματα, χωρίς τύψεις και φόβο, ανακαλύπτοντας τους νόμους που κινούσαν τις σκιές και θώπευαν τη λογική και τη συνείδησή του. Τα παιχνιδίσματα των σκιών στους τοίχους της σπηλιάς έγιναν νόμοι και αριθμοί που άλλαξαν την αντίληψη του ανθρώπου και την προοπτική του για το μέλλον του κόσμου.

Τον πιο γνήσιο και επιστημονικό αθεϊσμό τον εκφράζει όχι απλά ο υλισμός, αλλά ο Διαλεκτικός Υλισμός, στον οποίο θα αναφερθούμε στην επόμενη διάλεξη. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Διαλεκτικού Υλισμού δεν υπάρχει τίποτα, παρά μονάχα η φύση και οι νόμοι που την καθορίζουν και αυτό γιατί η φύση και η ζωή είναι ύλη. Ύλη σε κίνηση! Η κίνηση αυτή ρυθμίζεται από μια φυσική αναγκαιότητα που την καθορίζουν οι φυσικοί νόμοι. Μέσα στους νόμους αυτούς δεν υπάρχει θέση για τον θεό, γιατί ο τελευταίος είναι δημιούργημα της ανθρώπινης φαντασίας.

Τα ψέματα τελείωσαν!

Το βίντεο ολόκληρης της ομιλίας.

Το βίντεο της συζήτησης που ακολούθησε.