Η εκκοσμικευμένη κοινωνία και ο ρόλος του αθεϊσμού [3]

Μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ θεοκρατίας και κοσμικισμού είναι το θρησκευτικό κράτος, όπου υφίσταται μεν λειτουργική σύνδεση κράτους και θρησκείας, συνήθως με τη μορφή μιας επίσημης κρατικής θρησκείας η οποία απολαμβάνει ιδιαίτερα προνόμια σε σχέση με όλες τις άλλες, αλλά οι φορείς της κυβερνητικής εξουσίας είναι κοσμικοί.

Ιστορικά, τις πρώτες μεγάλες και ισχυρές θεοκρατίες συναντάμε στην αρχαία Αίγυπτο και άλλους αρχαίους πολιτισμούς της Ανατολής. Ο όρος πρωτοεμφανίζεται στον Ιώσηπο, που τον χρησιμοποίησε για να υποδείξει την πολιτική οργάνωση των Εβραίων. Στο αρχαίο Ισραήλ ο Θεός θεωρείτο υπέρτατος κυβερνήτης των Εβραίων και οι νόμοι του αφορούσαν τόσο τις θρησκευτικές όσο και τις πολιτικές υποχρεώσεις.

Κρατικός αθεϊσμός ονομάζεται η επίσημη προώθηση του αθεϊσμού από μια κυβέρνηση, συνήθως σε συνδυασμό με ενεργό περιορισμό της ελευθερίας του θρησκεύεσθαι. Ενδεχομένως να υπάρχει κρατικός αντικληρικαλισμός και περιορισμός της θεσμικής εκκλησιαστικής εξουσίας και επιρροής στη δημόσια και πολιτική ζωή, ή και της ανάμιξης της θρησκείας στην καθημερινή ζωή των πολιτών.

Η στάση αυτή θα ταίριαζε καλύτερα να χαρακτηρίζεται αντιθρησκευτισμός παρά αθεϊσμός, και τα κράτη αυτά αντιθρησκευτικά, δεδομένου ότι αθεϊσμός είναι η αποχή από την πίστη σε θεότητες, και όχι η έχθρα και η επιθετικότητα προς τις θρησκείες.

Οι ακρότητες των χαρακτηριζόμενων ως «αθεϊστικών» κρατών, σε συνδυασμό με τη χρήση της λέξης «αθεϊστικό» στον προσδιορισμό τους, προκαλούν αρνητικές εντυπώσεις για τον αθεϊσμό και προκαλούν την εντύπωση ότι σκοπός του αθεϊσμού είναι η βίαιη καταστολή των θρησκειών. Είναι επομένως σημαντικό να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ του φερόμενου ως «αθεϊστικού» κράτους, το οποίο στην πραγματικότητα είναι αντιθρησκευτικό, και του αθεϊστικού κινήματος, το οποίο συνιστά απλώς ένα φιλοσοφικό και ιδεολογικό ρεύμα.

Ένας αθεϊστής δεν είναι αναγκαστικά και αντιθεϊστής ή αντίθρησκος. Οι περισσότερες σύγχρονες αθεϊστικές οργανώσεις υποστηρίζουν την εκκοσμίκευση του κράτους, και όχι την καταπολέμηση των θρησκειών. Ορισμένες πολιτικές ιδεολογίες είναι πιο φίλα προσκείμενες στον αθεϊσμό, ωστόσο ο αθεϊσμός δεν πρόσκειται εξ ορισμού σε καμία πολιτική ιδεολογία.

Περισσότερα για τον κρατικό αθεϊσμό:

Η πρώτη φορά που επιβλήθηκε βιαίως ο αθεϊσμός δημόσια ήταν κατά τη διάρκεια μιας σύντομης περιόδου της Γαλλικής Επανάστασης. Παρόμοιες καταστάσεις επαναλήφθηκαν στην Επανάσταση του Μεξικού, με δίωξη της καθολικής εκκλησίας και εκτελέσεις ιερέων, ιδίως κατά τη διάρκεια της Κριστιάδα ή Πολέμου των Κριστέρος (1926-1927).

Μακρά ιστορία επιβολής του αθεϊσμού έχουμε στη Σοβιετική Ένωση, όπου ακόμη και όταν δεν γίνονταν διώξεις η θρησκεία τελούσε πάντα υπό δυσμένεια, με αποτέλεσμα όποιος επιθυμούσε να ανέλθει κοινωνικά να είναι αναγκασμένος να εμφανίζεται ως αθεϊστής και να απέχει από κάθε θρησκευτική δραστηριότητα. Η δίωξη της θρησκείας κορυφώθηκε κατά τη Σταλινική εποχή, 1929-1939.

Στην Αλβανία ο κρατικός αθεϊσμός έφτασε στα άκρα στη διάρκεια του απολυταρχικού καθεστώτος μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Οι θρησκείες θεωρήθηκαν ξένες προς τον αλβανικό πολιτισμό και απαγορεύτηκαν ολοκληρωτικά. Το 1945 κρατικοποιήθηκε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας των θρησκευτικών ιδρυμάτων. Πολλοί κληρικοί και πιστοί δικάστηκαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν. Όλοι οι αλλοδαποί ρωμαιοκαθολικοί ιερείς και μοναχοί απελάθηκαν το 1946.

Στην Κίνα, μεταξύ 1900 και 1950, το 90% του πληθυσμού ασκούσε βουδιστικές λατρευτικές πρακτικές και σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού ήταν επηρεασμένο από τη συμβολή του Βουδισμού στην κινεζική σκέψη. Μετά την επανάσταση του 1949 ήρθε στην εξουσία το Κομμουνιστικό Κόμμα, το οποίο θεωρούσε ότι η θρησκεία τελικά θα εξαφανιστεί, κατά τη μαρξιστική θεωρία, και την χαρακτήριζε έμβλημα του φεουδαρχισμού και της ξένης αποικιοκρατίας.

Στη διάρκεια της λεγόμενης Πολιτιστικής Επανάστασης, ομάδες φοιτητών με την επωνυμία Κόκκινοι Φρουροί μετέτρεψαν τα θρησκευτικά κτίρια σε χώρους κοσμικής χρήσης ή τα κατέστρεψαν. Αυτή η στάση ωστόσο χαλάρωσε αρκετά στα τέλη της δεκαετίας του 1970, κατά την περίοδο της μεταρρύθμισης. Το Σύνταγμα του 1978 εγγυάται θρησκευτική ελευθερία, με κάποιους περιορισμούς. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 ξεκίνησε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα αποκατάστασης βουδιστικών και ταοϊστικών ναών που είχαν καταστραφεί.

Στην κομμουνιστική Κούβα αρχικά υπήρχε ανοχή προς τη θρησκεία, όμως μετά την απόβαση στον Κόλπο των Χοίρων άρχισαν οι συλλήψεις πιστών και το κλείσιμο των θρησκευτικών σχολείων, ενώ οι φυλακές μετά το 1960 γέμισαν κληρικούς. Το 1961 η κυβέρνηση κατάσχεσε τα καθολικά σχολεία, και το 1965 εξόρισε 200 ιερείς.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Κούβας έχει στόχο τον «σταδιακό υποσκελισμό των θρησκευτικών πεποιθήσεων από την υλιστική επιστημονική προπαγάνδα και την πολιτιστική πρόοδο των εργατών». Από το 1976 ως το 1992, το Σύνταγμα της Κούβας περιείχε τη φράση “το σοσιαλιστικό κράτος … βασίζει τη δραστηριότητά του και εκπαιδεύει τους πολίτες στην επιστημονική υλιστική αντίληψη του σύμπαντος.” Το 1992 επιτράπηκε σε πιστούς θρησκειών να γίνουν μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Κούβας. Μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, η Κούβα αναθεώρησε το σύνταγμά της και πλέον χαρακτηρίζεται «κοσμικό» και όχι αθεϊστικό κράτος.

Το κοσμικό κράτος, αντίθετα με τα δύο παραπάνω, τηρεί επισήμως ουδέτερη στάση σε θρησκευτικά θέματα, μην υποστηρίζοντας ούτε τη θρησκεία ούτε την αθρησκεία. Συνήθως υπάρχει συνταγματική δέσμευση που εξασφαλίζει την ουδετερότητα αυτή.

Περισσότερα για τα συντάγματα διαφόρων κρατών:

Ενδεικτικά αναφέρω τα συντάγματα ορισμένων κρατών:

Θεοκρατικά

Ιράν: Το Άρθρο 2 ορίζει την Ισλαμική δημοκρατία ως σύστημα βασιζόμενο στην πίστη: υπάρχει μόνο ένας Θεός, η κατανόηση της θεϊκής υπόστασης είναι θεμελιώδης για τη νομοθεσία, τα ανθρώπινα όντα επιστρέφουν στον Θεό μετά θάνατον, ο Θεός είναι δίκαιος, η ηγεσία θα συνεχίσει την επανάσταση του Ισλάμ.

Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα: Προοίμιο: Διακηρύσσουμε ενώπιον του Υπέρτατου και Παντοδύναμου Δημιουργού, και ενώπιον όλων των λαών, τη συμφωνία μας με τον παρόν Σύνταγμα.

Σαουδική Αραβία: Άρθρο 1: Η Βίβλος του θεού και η Σουνά του προφήτη είναι το Σύνταγμα της χώρας. Άρθρο 8: η δικαιοσύνη και η ισότητα θα ακολουθούν τους κανόνες της Σαρία.

Αίγυπτος: Άρθρο 2: “Οι αρχές του ισλαμικού νόμου είναι η κύρια πηγή της νομοθεσίας.” Με πίεση των ισλαμιστών προστέθηκε πέρυσι ένα άρθρο που ενισχύει αυτή τη σχέση και ορίζει τις “αρχές της Σαρία” με όρους της Σουνιτικής Μουσουλμανικής δικαιοδοσίας. Άρθρο 43: “περί θρησκευτικής ελευθερίας: Μόνο οι πιστοί των τριών Αβρααμικών θρησκειών έχουν ελευθερία λατρείας. Όλες οι άλλες θρησκείες, καθώς και οι άθρησκοι, αποκλείονται από αυτό το δικαίωμα.” Άρθρο 44: “Απαγορεύεται η προσβολή των Αβρααμικών προφητών”, χωρίς να εξηγείται πώς αυτό εξισορροπείται με το Άρθρο 45 που εγγυάται ελευθερία έκφρασης. Άρθρο 48: “περί ελευθερίας του τύπου: να μην υπάρχει αντίφαση με τις αρχές στις οποίες βασίζεται το κράτος και η κοινωνία (αναφορά στις αρχές της Σαρία).”

Κοσμικά

Τουρκία: Κοσμική δημοκρατία όπου η εξουσία πηγάζει από τον λαό

Λίβανος: Εφαρμόζεται το σύστημα Confessionalism, δηλαδή η κατανομή αξιωμάτων ισότιμα στις διάφορες ομολογίες (χριστιανοί-μουσουλμάνοι).

ΗΠΑ: Άρθρο I – Το Κογκρέσσο δεν επιτρέπεται να καθιερώσει οποιαδήποτε θρησκεία με νόμο ή να απαγορεύσει την ελεύθερη άσκησή της. Άρθρο VI – 3: Οι κρατικοί αξιωματούχοι ορκίζονται να τηρούν το Σύνταγμα, αλλά δεν απαιτείται θρησκευτικός έλεγχος για την ανάληψη κρατικού αξιώματος.

Γαλλία: Προοίμιο συντάγματος: αναφορά στη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη (1789), θεσμοθέτηση Γαλλίας ως κοσμικής και δημοκρατικής χώρας, όπου η εξουσία εκπορεύεται από το λαό.

Κίνα: Άρθρο 36. Οι πολίτες απολαμβάνουν ελευθερία θρησκευτικών πεποιθήσεων. Κανένα κρατικό όργανο, δημόσιος οργανισμός ή άτομο δεν επιτρέπεται να υποχρεώσει τους πολίτες να πιστέψουν ή να μην πιστέψουν σε οποιαδήποτε θρησκεία, ούτε επιτρέπεται να διακρίνει μεταξύ πολιτών που πιστεύουν ή δεν πιστεύουν σε οποιαδήποτε θρησκεία. Η πολιτεία προστατεύει τις κανονικές θρησκευτικές δραστηριότητες.

Κοσμικό ή θρησκευτικό;

Ιδιαίτερη περίπτωση συνιστά το Ισραήλ, όπου δεν υπάρχει σύνταγμα, επειδή κατά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, οι συντηρητικοί θρησκευτικοί κύκλοι αντιτέθηκαν στην ιδέα ενός εγγράφου που θα είχε μεγαλύτερη ισχύ από τα ιερά θρησκευτικά κείμενα, όπως ήταν το Ταλμούδ. Αντί συντάγματος υπάρχουν οι λεγόμενοι Βασικοί Νόμοι που ορίζουν τις λειτουργίες των εξουσιών, χωρίς αναφορά στη θρησκεία.

Χάρτης κατανομής κρατών ανάλογα με την ύπαρξη ή μη επίσημης θρησκείας

Περισσότερα για την κατανομή κρατών με επίσημη θρησκεία:

Αναλυτικός χάρτης κατανομής κρατών με επίσημη θρησκεία

Χώρες με επίσημες θρησκείες:

██ Βουδισμός
██ Ισλαμισμός
██ Σιιτισμός
██ Σουνιτισμός
██ Ορθόδοξος Χριστιανισμός
██ Προτεσταντισμός και Αγγλικανισμός
██ Ρωμαιοκαθολικισμός

Χριστιανικές χώρες

Οι παρακάτω χώρες αναγνωρίζουν τον Χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία:

Ρωμαιοκαθολικισμός

• Κόστα Ρίκα

• Λίχτενσταϊν

• Μάλτα

• Μονακό

• Βατικανό

• Αργεντινή

Ορθόδοξος Χριστιανισμός

• Ελλάδα

• Γεωργία

Προτεσταντισμός

• Δανία

• Ισλανδία

Αγγλικανισμός

• Αγγλία

Ισλαμικές χώρες

Οι παρακάτω χώρες αναγνωρίζουν τον Ισλαμισμό ως επίσημη θρησκεία:

• Αφγανιστάν

• Αλγερία

• Μπαχρέιν

• Μπαγκλαντές

• Μπρουνέι

• Αίγυπτος

• Ιράν

• Ιράκ

• Ιορδανία

• Κουβέιτ

• Λιβύη

• Μαλδίβες

• Μαυριτανία

• Μαρόκο

• Ομάν

• Πακιστάν

• Κατάρ

• Σαουδική Αραβία

• Σομαλία

• Τυνησία

• Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα

• Υεμένη

Σουνιτισμός

• Αλγερία

• Μαλαισία

• Μαλδίβες

• Πακιστάν

• Σαουδική Αραβία

• Σομαλία

Σιιτισμός

• Ιράν

Βουδιστικές Χώρες

Οι παρακάτω χώρες αναγνωρίζουν τον Βουδισμό ως επίσημη θρησκεία:

• Μπουτάν

• Καμπότζη

• Σρι Λάνκα

• Ταϊλάνδη

The Journal of Ecclesiastical History – Page 268 by Cambridge University Press, Gale Group, C.W. Dugmore

Ευρώπη

Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει ανεξιθρησκία και διαχωρισμός της εκκλησίας από την πολιτεία. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία ρητή αναφορά στην εξασφάλιση του διαχωρισμού αυτού. Δεν υπάρχουν δεσμοί με καμία θρησκεία και η θρησκεία δεν αναφέρεται σε καμία συνθήκη, ούτε ισχύουσα ούτε προταθείσα. Στο παρελθόν είχαν γίνει συζητήσεις για την περίληψη του χριστιανισμού και του Θεού στη Συνθήκη της Λισαβόνας με κύριο υποστηρικτή τον Πάπα, αλλά λόγω ισχυρών αντιθέσεων, ειδικά στον Γερμανικό τύπο, αυτή η ιδέα απορρίφθηκε.

Από τα 27 κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μόνο πέντε έχουν επίσημη θρησκεία και αυτά είναι η Κύπρος, η Δανία, η Ελλάδα, η Μάλτα και η Αγγλία στο Ηνωμένο Βασίλειο. Μερικές άλλες εκκλησίες έχουν κοντινή σχέση με την πολιτεία: είτε ενισχύονται από αυτήν οικονομικά, είτε συνεργάζονται στενά σε ορισμένους τομείς, ιδίως σε θέματα παιδείας και κοινωνικής πολιτικής. Ενδεικτικά:

Στη Γερμανία υπάρχει το καθεστώς του εκκλησιαστικού φόρου, όπου το κράτος εισπράττει από τους πολίτες, μέσω της φορολόγησης, εισφορές τις οποίες αποδίδει στους αντίστοιχους θρησκευτικούς οργανισμούς της επιλογής τους.

Με την τροποποίηση του βελγικού Συντάγματος, το 1993, θεσπίστηκε η ισότητα μεταξύ των θρησκευτικών ενώσεων και των ενώσεων με φιλοσοφικό περιεχόμενο με συνέπεια να χρηματοδοτούνται και οι εκπρόσωποι των δεύτερων.

Η Γαλλία αποτελεί την κοιτίδα του λαϊκού κράτους και η εχθρική στάση ενός μεγάλου τμήματος της γαλλικής κοινωνίας απέναντι στον κλήρο προσδιόρισε το συνταγματικό πλαίσιο και τη νομοθεσία. Στο άρθρο 1 του ισχύοντος γαλλικού Συντάγματος ορίζεται: “Η Γαλλία είναι αβασίλευτη πολιτεία αδιαίρετη, χωρισμένη από την εκκλησία, δημοκρατική και κοινωνική”.

Γράφει η Πηνελόπη Φουντεδάκη:

Οι μορφές συνύπαρξης κράτους και εκκλησίας στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως καθορίζονται από τα Συντάγματα, μπορούν να ταξινομηθούν σε μια κλίμακα από την αγνόηση έως την οργανική σύνδεση των δύο, με την εφαρμογή διάφορων κριτηρίων, όπως ο βαθμός εξάρτησης της εκκλησίας από το κράτος, υπό την έννοια της παρέμβασης του κράτους στην εσωτερική οργάνωση και διοίκηση της επίσημης εκκλησίας, αλλά και αντιστρόφως της επιρροής της εκκλησίας στην κρατική λειτουργία, η χρηματοδότηση των θρησκευμάτων, η συνολικότερη εμπλοκή της εκκλησίας στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή μιας χώρας.

Όπως φαίνεται, η σύνδεση κράτους και εκκλησίας μπορεί να λάβει πολλές μορφές, με διαφορετικές αποχρώσεις από χώρα σε χώρα. Η ιδιαιτερότητα της Ελλάδας δεν εντοπίζεται μόνο στο σύστημα της “επικρατούσας θρησκείας” που ορίζει η συνταγματική διάταξη του άρθρου 3, αλλά συνδέεται με την έκταση του πλέγματος των διατάξεων που αφορούν τις σχέσεις εκκλησίας και πολιτείας και που ως σύνολο έχουν μοναδικότητα στον ευρωπαϊκό χώρο. Η σύγκριση καταδεικνύει ότι επιμέρους ρυθμίσεις του ελληνικού Συντάγματος υπάρχουν και σε άλλα ευρωπαϊκά Συντάγματα, σε κανένα όμως δεν διαπιστώνεται τόσο έντονο και σε τόσα επίπεδα το στοιχείο της σύνδεσης κράτους και εκκλησίας.