Γιατί η ψυχολογία έχασε την ψυχή της

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΨΥΧΗ;

Η διατύπωση της ιδέας της ύπαρξης της ψυχής δεν ανήκει αποκλειστικά στους θρησκευτικούς στοχαστές. Ορισμένοι εκ των πιο αξιόλογων υποστηρικτών της περί ης ο λόγος άποψης ήσαν φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτων (424-348 προ κοινής χρονολόγησης) και ο Καρτέσιος το 17ο (μετά κοινή χρονολόγηση) αιώνα.

Ο Πλάτων είχε την πεποίθηση ότι δεν αποκτούμε επιπρόσθετες γνώσεις ή δεξιότητες κατά τη διάρκεια της ζωής μας, αλλά τις ανακαλούμε από την προ γεννήσεως μνήμη μας. Για να επιτευχθεί αυτό, συνεπέρανε, πρέπει να διαθέτουμε ψυχή. Δυστυχώς για τον Πλάτωνα, αποκτούμε επιπρόσθετες γνώσεις.

Ορισμένοι πιστεύουν πως η ψυχή δεν έχει μάζα, δεν καταλαμβάνει όγκο και δεν εντοπίζεται πουθενά. Πηγή: Michelle Robinson/Flickr

Αιώνες αργότερα, ο Καρτέσιος συνέγραψε τη διατριβή του, η οποία ετιτλοφορείτο “Πάθη της Ψυχής”, στην οποία ισχυρίζεται πως υπάρχει μια διάκριση μεταξύ του νου, τον οποίο περιέγραψε ως “νοητική υπόσταση”, και του σώματος, την “εκτενή υπόσταση”. Γράφει:

“Επειδή επ’ ουδενί δε μπορούμε να συλλάβουμε τον τρόπο με τον οποίο σκέπτεται το σώμα, έχουμε λόγο να πιστεύουμε πως κάθε είδους σκέψη η οποία ενυπάρχει σε εμάς ανήκει στην ψυχή”.

Ένα εκ των πολλών επιχειρημάτων με τα οποία ο Καρτέσιος δικαιολογεί τον προαναφερθέντα ισχυρισμό ήταν πως ο εγκέφαλος, ο οποίος αποτελεί τμήμα του σώματος, είναι θνητός & διαιρετός -εννοώντας πως έχει διαφορετικά μέρη- και η ψυχή είναι αέναη και αδιαίρετη -εννοώντας πως είναι ένα αδιαχώριστο σύνολο. Επομένως, συνήγαγε το συμπέρασμα πως πρέπει να είναι μεταξύ τους διαφορετικά.

Αλλά η πρόοδος της νευροεπιστήμης κατέδειξε πως το επιχείρημα αυτό δεν ευσταθεί.

ΑΦΑΙΡΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΝΘΡΩΠΟΥΣ

Τη δεκαετία του 1960, ο βραβευμένος με Nobel, Roger Sperry έδειξε πως ο νους και η συνείδησή μας είναι διαιρετά, επομένως κατέρριψε αυτή τη διάσταση της θεωρίας του Καρτεσίου. Ο Sperry μελέτησε ασθενείς των οποίων το τυλώδες σώμα -η ανατομική δομή η οποία συνδέει το δεξί με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, κάτι σαν “οδικό δίκτυο”- είχε κοπεί χειρουργικά, με σκοπό να ελεγχθεί η διάδοση των επιληπτικών κρίσεων. Η επέμβαση εμπόδισε ή ελάττωσε τη μεταφορά των αντιληπτικών, αισθητητρίων, κινητηρίων και γνωσιακών πληροφοριών μεταξύ των 2 ημισφαιρίων.

Ο Sperry έδειξε πως κάθε ημισφαίριο δύναται να εκπαιδευθεί να επιτελέσει κάποιο έργο, ωστόσο η εμπειρία αυτή δεν κατέστη διαθέσιμη στο ανεκπαίδευτο ημισφαίριο. Ήτοι, κάθε ημισφαίριο μπορεί να κατεργασθεί πληροφορίες άνευ της επίγνωσης του άλλου. Επί της ουσίας, η επέμβαση είχε ως απότοκο δημιουργία διπλής συνείδησης.

Ο Roger Sperry έδειξε πως η συνείδηση είναι διαιρετή. Πηγή: Neil Conway/Flickr

Επομένως, ο Καρτέσιος έσφαλλε στον ισχυρισμό του πως ο εγκέφαλος είναι διαιρετός, ενώ η ψυχή, η οποία ερμηνεύεται ως ο νους ή η συνείδηση, δεν είναι. Στην προσπάθειά του να αποδείξει την ύπαρξη ψυχής στους ανθρώπους, ο Καρτέσιος παραδόξως έθεσε επιχείρημα κατά αυτού.

Από το να προικίσουν τους αρουραίους με ψυχή, οι ψυχολόγοι αφαίρεσαν αυτές των ανθρώπων. Το 1949, ο ψυχολόγος D. O. Hebb ισχυρίστηκε πως ο νους είναι η ολοκλήρωση της εγκεφαλικής δραστηριότητας. Πολλοί νευροφιλόσοφοι κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα με τους ψυχολόγους, με την Patricia Churchland πρόσφατα να ισχυρίζεται πως δεν υφίσταται φάντασμα στη μηχανή.

Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΤΑ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ ΟΛΑ

Εάν η ψυχή είναι ο τόπος κατοικίας του αισθήματος και του κινήτρου, όπου η νοητική δραστηριότητα λαμβάνει χώρα, όπου οι αισθήσεις διορώνται, όπου ο συλλογισμός εντοπίζεται και οι αποφάσεις λαμβάνονται, τότε δεν υπάρχει ανάγκη να πιθανολογούμε την ύπαρξή της. Υπάρχει ένα όργανο το οποίο έχει ήδη επιφορτισθεί με αυτό το καθήκον, ο εγκέφαλος. Αυτή η αντίληψη χρονολογείται από την εποχή του ιατρού της αρχαιότητας, Ιπποκράτη (460-377 προ κοινής χρονολόγησης), ο οποίος είχε πει:

“Οι άνθρωποι οφείλουν να έχουν επίγνωση πως παρά μόνον εκ του εγκεφάλου πηγάζει η χαρά, η απόλαυση, το γέλιο, η διασκέδαση, η θλίψη, η οδύνη, η απόγνωση και ο θρήνος. Και δι’ αυτού αποκτούμε σοφία και γνώση, βλέπουμε και ακούμε, και αναγνωρίζουμε τί είναι άθλιο και τι δίκαιο, τί είναι επιβλαβές και τί είναι ωφέλιμο, αλμυρό και γλυκό.”

Aν ενστερνισθούμε την πεποίθηση του Πλάτωνα, η μνήμη είναι λειτουργία η οποία ανήκει αποκλειστικά στην ψυχή. Πηγή: Daniel Gonzalez Fuster/Flickr

Ο εγκέφαλος είναι το όργανο το οποίο διαθέτει χάρτη του σώματός μας, του εξωτερικού περιβάλλοντος και των εμπειριών μας. Βλάβη αυτού, όπως ατυχήματα, άνοιες ή εγγενείς δυσμορφίες, έχει ως απόρροια ανάλογο πλήγμα στην προσωπικότητα.

Ας λάβουμε υπ’ όψιν μια εκ των λειτουργιών τις οποίες υποτίθεται (κατά τον Πλάτωνα) έχει υπ’ ευθύνης της η ψυχή: τη μνήμη. Ένα ισχυρό κτύπημα στην κεφαλή μπορεί να προβεί σε απώλεια της πρόσφατης μνήμης (έως και πολλά έτη πίσω). Εάν η ψυχή είναι μια άυλη ουσία, ξεχωριστή από το υπόλοιπο σώμα, δε θα επλήγετο από το κτύπημα. Εάν η μνήμη ήταν καταγεγραμμένη στην ψυχή, δε θα τη χάναμε.

Η δράση των νευρώνων στον εγκέφαλο είναι υπεύθυνη για τις γνωστικές και συναισθηματικές διαταραχές σε άτομα τα οποία έχουν διαγνωσθεί με αυτισμό, θα ήτο βάναυσο και ανήθικο να επιρριφθεί το φταίξιμο στις υποτιθέμενες ψυχές τους.

Ο χειρισμός του εγκεφάλου επαρκεί για να μεταβληθούν τα αισθήματα και η διάθεση. Σχετικά με αυτή τη διαδικασία, η ψυχή περιττεύει.

Η ιδιότητα των ψυχοθεραπευτικών φαρμάκων να μεταβάλλουν τη διάθεση αποτελεί άλλο ένα επιχείρημα εναντίον της ύπαρξης ψυχής. Εάν παραχθεί χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο, όπως έλλειψη ντοπαμίνης, νοραδρεναλίνης και σεροτονίνης με τετραβεναζίνη, ίσως προκληθεί κατάθλιψη σε ορισμένους ανθρώπους.

Κατ’ αντιστοιχία, πολλοί καταθλιπτικοί ασθενείς μπορούν να βοηθηθούν από τα φάρμακα τα οποία επαυξάνουν τη δράση αυτών των νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο.

Ο εγκέφαλος είναι το επίκεντρο της σκέψης, η έδρα της αγάπης και της απέχθειας, εκεί όπου οι αισθήσεις ανάγονται σε αντιλήψεις, η προσωπικότητα σφυρηλατείται, όπου υπάρχουν πεποιθήσεις και αναμνήσεις, και το κέντρο λήψης αποφάσεων. Όπως είχε πει ο D. K. Johnson: “Δεν υπάρχει κάτι για να ανατεθεί στην ψυχή”.