Η πράξη αυτή μπορεί να δικαιολογηθεί από τη στιγμή που κινδύνευε ο πληθυσμός των Ρωμιών στην Κωνσταντινούπολη, άρα κάτω από την πίεση των Οθωμανών ο Γρηγόριος ενήργησε και αφόρισε την επανάσταση, με σκοπό να προφυλάξει τους Ρωμιούς της Πόλης από τα κακά που θα ακολουθούσαν. Το θέμα είναι ότι κάποιος μπορεί να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με το επιχείρημα αυτό, εάν και εφόσον δει την πράξη του Γρηγόριου αυτή μέσα στο στενό πλαίσιο του Μαρτίου 1821. Το μυστικό όμως είναι να δει τη συνολική δράση και στάση του Γρηγόριου Ε’ (και όχι μόνο του Γρηγόριου Ε’, αλλά ειδικά του συγκεκριμένου προσώπου) μέσα σε ένα βάθος χρόνου. Παραγνωρίζεται το γεγονός ότι ο Γρηγόριος Ε’ είναι ένας άνθρωπος ο οποίος επελέγη τρεις – επαναλαμβάνω: τρεις φορές, για τον πατριαρχικό θώκο από τους Οθωμανούς. Ήταν δηλαδή ο ορισμός του «δικού τους» ανθρώπου θα λέγαμε, σε εισαγωγικά. Και φυσικά οι Οθωμανοί δεν θα επέλεγαν επ’ ουδενί έναν άνθρωπο στη θέση του πατριάρχη (με ό,τι αυτό συνεπάγεται) για τον οποίον θα είχαν έστω και την παραμικρή υποψία ότι κάτι δεν πάει καλά με τον ρόλο και τη δράση του.
Παρόλ’ αυτά, η αντεπαναστατική στάση του Γρηγορίου Ε’ από το 1798 (μιλάμε για 23 ολόκληρα χρόνια πριν την επανάσταση) μέχρι και την τελευταία στιγμή, είναι απόλυτα μα απόλυτα συνεπής. Πιο συγκεκριμένα, στο βιβλίο «Η Μαύρη Βίβλος του 1821» έχουμε την πατριαρχική εγκύκλιό του η οποία απευθύνεται προς τους Επτανήσιους –από το 1798 όπως είπα– με την έλευση των Γάλλων στα Επτάνησα, όπου καταφέρεται ξεκάθαρα ενάντια στις έννοιες της ελευθερίας ή μιας ενδεχόμενης απελευθέρωσης των Ελλήνων, και φυσικά κατά των Γάλλων –των άθεων Γάλλων– που κομίζουν όλα αυτά τα μηνύματα.
Έχουμε επίσης την ίδια χρονιά την αποστολή στην Πελοπόννησο του επισκόπου Τρίκκης Παΐσιου (ο οποίος είναι, επαναλαμβάνω , απεσταλμένος του Γρηγόριου) με σκοπό και αυτός να κατευνάσει τους πληθυσμούς της Πελοποννήσου, έτσι ώστε να μην ξεσηκωθούν και επαναστατήσουν. Έχουμε πάλι την ίδια χρονιά, λίγους μόλις μήνες μετά τον θάνατο του Ρήγα Φεραίου, μια επιστολή που στέλνει –και μάλιστα σε έντονο ύφος– ο Γρηγόριος προς τον μητροπολίτη της Σμύρνης με σκοπό να συγκεντρώσει πολιτικά φυλλάδια του Ρήγα, που θεωρεί ο ίδιος ότι εκείνη την περίοδο κάνουν έντονη την παρουσία τους στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας, και του ζητά να σταλούν στην Κωνσταντινούπολη ώστε να καούν.
Πλησιάζοντας πλέον στο κρίσιμο έτος του 1821, έχουμε την εγκύκλιο κατά των φυσικών επιστημών. Κατακεραυνώνει ο Γρηγόριος τις φυσικές επιστήμες από την Κωνσταντινούπολη, καθώς και μαθήματα που εισάγονται από τους Διαφωτιστές εκείνη την περίοδο σε όλες τις σχολές της Ελλάδας, όπως η φυσική, όπως η χημεία, όπως ιδιαίτερα η αστρονομία. Ο Γρηγόριος τους θεωρεί φορείς «άθεων» ιδεών από τη Δύση, οι οποίες θα μπορούσαν να εμφυσήσουν στους ραγιάδες ακόμη περισσότερο, ακόμα εντονότερες τις ιδέες της ελευθερίας και της επανάστασης, φυσικά. Έχουμε επίσης έναν χρόνο αργότερα, το 1820, με πρωτοβουλία του Γρηγόριου, την έκδοση της Απανταχούσας, ένα φυλλάδιο το οποίο αποπειράται να ελέγξει τη βιβλιοπαραγωγή στην Κωνσταντινούπολη. Προσπαθεί δηλαδή να μαντρώσει ουσιαστικά όλη την ελληνική βιβλιοπαραγωγή από τη διασπορά στο τυπογραφείο το πατριαρχικό της Κωνσταντινούπολης. Αλλά βέβαια τα βιβλία τα οποία θα πρέπει να εκδίδουν εκεί όλοι οι σοφοί, όλοι οι λόγιοι, όλοι οι Διαφωτιστές αν θέλετε –διότι απευθύνει ανοιχτό κάλεσμα και σ’ αυτούς και μάλιστα ονομαστικά– εκείνης της εποχής, δεν θα πρέπει να αντιτίθενται στις αξίες της βασιλείας του Σουλτάνου εκείνη την περίοδο.
Έχουμε τα κείμενα του αφορισμού της επανάστασης από τον Γρηγόριο Ε’. Αλλά φυσικά δεν είναι μόνο ο Γρηγόριος Ε’ σε όλη αυτή την ιστορία. Το 1805 έχουμε τον αφορισμό των κλεφτών από τον πατριάρχη Καλλίνικο Ε’. Εκεί έχουμε και τη θανάτωση χιλιάδων κλεφτών από την Πελοπόννησο. Ξεκινάει ένας ανηλεής διωγμός, στον οποίο μετέχουν φυσικά και οι Οθωμανοί, αλλά δυστυχώς –και αυτό είναι ένα θέμα που δεν το αγγίζουμε πολύ εδώ όταν ψάχνουμε τα της επανάστασης– και πολλοί Έλληνες. Και κοτζαμπάσηδες, φυσικά, αλλά και απλοί άνθρωποι, κάτω όμως από την απειλή του αφορισμού του πατριαρχείου. Μάλιστα, το γεγονός της θανάτωσης χιλιάδων κλεφτών εκείνη την περίοδο το στηλιτεύει και ο ίδιος ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο οποίος παραδέχεται στα απομνημονεύματά του ότι εάν αυτοί οι άνθρωποι ζούσαν, οι πολεμικές τους αρετές και γνώση των τακτικών θα έκαναν τον αγώνα του ’21 πολύ, μα πάρα πολύ πιο εύκολο.
Θα σταθώ και σε δύο τελευταίους πατριάρχες. Πρόκειται για τον Ευγένιο Β’. Ο Ευγένιος Β’ είναι ο πατριάρχης ο οποίος διαδέχεται τον Γρηγόριο αμέσως μετά την εκτέλεσή του μια και ο Γρηγόριος ουσιαστικά απέτυχε στην αποστολή του, γι’ αυτό εκτελείται από τους Οθωμανούς. Είναι η αποτυχία του υπαλλήλου τους, αν το θέλετε έτσι, του συνεργάτη τους ως επικεφαλής των Ελλήνων, να τους κρατήσει εν τέλει υποταγμένους στον Σουλτάνο. Ο Ευγένιος λοιπόν τον διαδέχεται την άνοιξη του 1821 και από το καλοκαίρι του 1821 και μέχρι και τον χειμώνα, τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο του 1822, επιδίδεται στην αποστολή μιας σειράς εγκυκλίων, αντεπαναστατικών φυσικά, οι οποίες κατακεραυνώνουν την επιλογή των ραγιάδων να επαναστατήσουν. Είμαστε αυτή τη στιγμή σε περίοδο όπου η επανάσταση εξελίσσεται. Εκεί, σε μια επιστολή του τον Αύγουστο του 1821, ο Ευγένιος λέει ότι όσοι από τους Έλληνες επιστρέψουν στο μαντρί των Οθωμανών και του Σουλτάνου, δεν θα ισχύει γι’ αυτούς ο αφορισμός. Αίρεται ο αφορισμός.
Το γεγονός αυτό, ανάμεσα σε όλα τα υπόλοιπα που λέει ο Ευγένιος, καταδεικνύει πέραν πάσης αμφιβολίας και καταρρίπτει το επιχείρημα το οποίο γνωρίζαμε έως τώρα ότι αποτελούσε έναν εκκλησιαστικό μύθο, αλλά προσφάτως πριν από έναν-δύο μήνες περίπου, το υιοθέτησε και ο αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος σε συνέντευξή του τηλεοπτική στο Open. Καταρρίπτει πέραν πάσης αμφιβολίας τον εκκλησιαστικό μύθο και εκκλησιαστική παράδοση, όπως αναφέρεται σε βιβλία στα μέσα του 19ου αιώνα, της υποτιθέμενης άρσης του αφορισμού από τον Γρηγόριο ελάχιστες μέρες μετά την επιβολή του. Υποτίθεται ότι ο Γρηγόριος ήρε τον αφορισμό της επανάστασης σε μια μυστική τελετή στα υπόγεια του πατριαρχείου. Κάτι τέτοιο δεν υπάρχει σε κανένα απολύτως πατριαρχικό έγγραφο αλλά καταρρίπτεται περίτρανα από τις εγκυκλίους που εκδίδει ο Ευγένιος λίγους μόλις μήνες μετά τον θάνατο του Γρηγορίου. Γιατί πολύ απλά, εάν κι εφόσον ο αφορισμός είχε αρθεί, είτε μυστικά είτε φανερά, ο Ευγένιος δεν θα επικαλούταν την υποτιθέμενη άρση του αφορισμού για όσους ραγιάδες επιστρέψουν πίσω στο μαντρί του σουλτάνου.
Το ίδιο ακριβώς ισχύει και από την εγκύκλιο που εκδίδει επτά χρόνια αργότερα, το 1828, και ο πατριάρχης Αγαθάγγελος. Ο οποίος, ενώ πλέον το νεοελληνικό κράτος έχει σχηματιστεί (δεν έχει αναγνωριστεί ακόμα) και έχει και κυβερνήτη (είναι ο γνωστός, ο Ιωάννης Καποδίστριας) αποστέλλει και αυτός επιστολή στους ραγιάδες και μάλιστα συμπεριλαμβάνοντας και όρους του σουλτάνου, με σκοπό να προκαλέσει και εμφύλια διαμάχη ανάμεσα στους Έλληνες –δεν μπορούμε να το βγάλουμε αυτό απ’ το κάδρο– όπου και αυτός αναφέρει ότι είναι πολλά αυτά που έγιναν σ’ αυτή την περίοδο, όσοι από εσάς επιστρέψετε, θα λάβετε συγχώρεση.
Η μελέτη αυτών των κειμένων σε βάθος χρόνου καταδεικνύει ουσιαστικά τον απόλυτα ξεκάθαρο αντεπαναστατικό ρόλο της ανώτατης ηγεσίας της εκκλησίας. Να πούμε ότι οι περισσότεροι απ’ τους ιερείς που πήραν μέρος στον αγώνα και έγιναν μέλη της Φιλικής Εταιρείας έπραξαν κάτι τέτοιο μετά το 1819, όταν δηλαδή η κατάσταση ξεκίνησε να ξεκαθαρίζει προς αυτή την κατεύθυνση και φυσικά οι άνθρωποι ήθελαν να εξασφαλίσουν το μέλλον τους. Μέχρι τότε, όμως, έχει πάρα πολύ αίμα και κόπο από τους ανθρώπους που αποτέλεσαν την πνευματική ατμομηχανή της επανάστασης, τους Έλληνες Διαφωτιστές, οι οποίοι επί δεκαετίες προσπαθούσαν να ξυπνήσουν τους Έλληνες, να τους εμφυσήσουν το επαναστατικό πνεύμα και φυσικά υπέστησαν πάρα μα πάρα πολλές διώξεις και κατηγορίες εκ μέρους του Πατριαρχείου.
Αυτά από μένα, σας ευχαριστώ πολύ και ευχαριστώ ξανά την Ένωση Αθέων για την πρόσκληση.
