Ο Ρήγας και η εκκλησία

Σε όλα του τα έργα (λογοτεχνικά και επιστημονικά), την πολιτειακή συγκρότηση του μετεπαναστατικού κράτους, τον Θούριο και τους χάρτες του, ο Ρήγας μιλά βέβαια για τον Θεό και απευθύνεται σε Χριστιανούς, αλλά επαγγέλλεται μια δημοκρατική πολιτεία στην οποία οι πολίτες θα συμμετέχουν με ίσους όρους χωρίς διάκριση σε θρησκείες, γλώσσες, εθνοτικές καταγωγές ή ακόμα και κοινωνική θέση. Αλλά αυτό ήταν ανυπόφορο ήδη την επαύριο της ίδρυσης του Ελληνικού Κράτους.
Ο ιστορικός της Επανάστασης και της Φιλικής Εταιρείας Ιωάννης Φιλήμων ήδη το 1834 υποστηρίζει ότι το όραμα και το πολιτικό πρόγραμμα του Ρήγα ήταν ουτοπικό, επειδή στρεφόταν εναντίον των Ιεραρχών και των Προεστών.

Είναι γνωστή εδώ και ενάμιση αιώνα η αυστηρή εντολή που έστειλε ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ προς τον Μητροπολίτη Σμύρνης, τον Δεκέμβριο του 1798, έξι μήνες δηλαδή μετά τη θανάτωση του Ρήγα και των συντρόφων του, με την οποία απαιτούσε να συγκεντρωθούν και να του αποσταλούν όλα τα αντίτυπα του Συντάγματος του Ρήγα προκειμένου να καταστραφούν.
Τον Ιούνιο του 1998 η «Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών Βελεστίνου Ρήγα» απευθύνθηκε στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο και ζήτησε να άρει το Πατριαρχείο την καταδικαστική απόφαση για το Σύνταγμα. Η απάντηση του Πατριαρχείου ήταν βέβαια αρνητική, με το επιχείρημα ότι ήταν ορθή και επιβεβλημένη η στάση του Γρηγορίου και ότι πλέον έχει εκλείψει το ζήτημα. Έφτανε μάλιστα το Πατριαρχείο να επικαλείται το γεγονός ότι «ο Προφήτης Ιερεμίας συνεβούλευσε τους αιχμαλώτους εις την Βαβυλώνα Ιουδαίους όπως ζήσουν εκεί ειρηνικώς άχρι καιρού, καίτοι αιχμάλωτοι και βιαίως μετοικισθέντες».
Εδώ είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που αντιμετώπισε το ζήτημα ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, ο οποίος σε μονογραφία του για τον Πατριάρχη υπερασπίζεται τον Γρηγόριο για τη δουλική υποταγή του στις επιταγές του Σουλτάνου, ενώ κατηγορεί τον Ρήγα ως «επικίνδυνο ονειροπόλο» και, βέβαια, καταγγέλλει τη Γαλλική Επανάσταση. Δεν διστάζει, μάλιστα, να παραδεχτεί ότι ο Πατριάρχης «κατέβαλλε κάθε προσπάθεια να φαίνεται τουρκικώτερος των Τούρκων σ’ επαίνους, εξευτελιστικές κολακείες και διαβεβαιώσεις περί ασφαλείας και τάξεως από πλευράς υπηκόων. Αυτά συνιστούσε να κάνουν και οι άλλοι».
Ο Χριστόδουλος αποδίδει τη στάση του Πατριάρχη στις συνέπειες της Γαλλικής Επανάστασης: «Η περίοδος εκείνη δεν ήταν ομαλή. Υπήρχαν εμπλοκές διεθνούς χαρακτήρος, όπως τα ζητήματα που εδημιούργησε η Γαλλική Επανάστασις και επί των ελληνο-τουρκικών σχέσεων με εμπλοκή ξένων κρατών, όπως η υπόθεσις του Ρήγα. Επομένως υπήρχε αναταραχή».
Στη συνέχεια, ο Χριστόδουλος θεωρεί ότι ήταν «επόμενο να επιστρατευθή το Πατριαρχείο» από τον Σουλτάνο κατά της Γαλλικής Επανάστασης και παραθέτει τα σχετικά έγγραφα του Γρηγορίου, όπου οι Γάλλοι αποκαλούνται «ολετήρες της ανθρωπότητος, αντάρτες του Θεού και λυμεώνες της κοινής ευταξίας και ειρήνης», και οι πιστοί καλούνται να υπακούουν τους κατακτητές.

Ποιο είναι το συμπέρασμα;

«Ενεφανίσθη ένας οραματιστής, με πρόγραμμα επαναστατικό αλλά με βάσι τις αρχές της Γαλλικής Επαναστάσεως, που δεν άγγιζαν το μέγα πρόβλημα της υπόδουλης χώρας. Απεναντίας έσπερναν αναρχία και θεωρητική εξέγερσι. Κρινόμενος ο Ρήγας με τα μέτρα της εποχής του ήταν ένας επικίνδυνος ονειροπόλος. Η υπό στυγνή δουλεία Ελλάς είχε ανάγκη πολιτικής όχι κοινωνικής επαναστάσεως».

Ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος υπήρξε ειλικρινής. Δεν κρύφτηκε πίσω από μισόλογα και προσπάθειες να αποδοθούν στον Ρήγα απόψεις που ποτέ δεν υποστήριξε. Και τον αντιμετωπίζει απολύτως εχθρικά.

Αντίθετα απ’ την καθαρή θέση του Χριστόδουλου, επιχειρείται σήμερα από κύκλους της Εκκλησίας, αλλά και διαφόρων όψιμων ορθοδόξων φονταμενταλιστών, να διατυπωθούν απόψεις που εμφανίζουν τον Ρήγα ως βαθιά θρησκευόμενο, αν όχι θρησκόληπτο και του αποδίδουν θέσεις «νεομάρτυρα της Ορθοδοξίας». Η απάντηση δίνεται από τον ίδιο τον Ρήγα, αν φροντίσει κανείς να τον μελετήσει ανεπηρέαστος από βαρύ θυμίαμα.

Πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις η απόδοση στον Ρήγα της έκδοσης των περιβόητων «Χρησμών του Αγαθάγγελου» καθώς και η αναπαραγωγή της πληροφορίας ότι σε ένα από τα κιβώτια που είχε στείλει από τη Βιέννη στην Τεργέστη κατά την αποτυχημένη προσπάθειά του να φτάσει στην Ελλάδα και να οργανώσει την Επανάσταση, είχε δέκα αντίτυπα της Καινής Διαθήκης.

Και για μεν το πρώτο, έχει ήδη εξηγηθεί από άλλους μελετητές ότι πρόκειται για εσφαλμένη πληροφορία. Εξάλλου θα ήταν παράλογο να ταιριάξει κανείς την έκδοση αυτού του παραληρηματικού κειμένου με το εκδοτικό πρόγραμμα του Ρήγα, το οποίο –όπως ο ίδιος μας ειδοποιεί με την κατακλείδα στο «Φυσικής Απάνθισμα»- περιλάμβανε απλώς το «Πνεύμα των Νόμων» του Μοντεσκιέ, για το οποίο δεν έχουμε άλλες πληροφορίες, αλλά ασφαλώς γνωρίζουμε ότι δεν έχει τίποτα κοινό με τους «Χρησμούς».

Όσο για τα δέκα αντίτυπα της Καινής Διαθήκης, όπως αποκαλύπτω στο βιβλίο μου «Πώς συλλογάται ο Ρήγας», πρόκειται για μια λαθροχειρία του Κωνσταντίνου Άμαντου, ο οποίος μεταφράζει το 1930 ως «10 ελληνικά αντίτυπα της Καινής Διαθήκης» το γερμανικό πρωτότυπο των αυστριακών ανακριτικών αρχών που κάνει λόγο για «δέκα ελληνικά βιβλία περί της Καινής Διαθήκης» («10 griechische Bücher über das neue Testament»). Επί 90 χρόνια επαναλαμβάνεται αυτή η λαθεμένη πληροφορία, μόνο και μόνο για να εμφανιστεί ο Ρήγας ως κάτι που ποτέ δεν ήταν.

Ευτυχώς ο Ρήγας μας έχει αφήσει το πολύτιμο έργο του. Και σ’ αυτό διατυπώνονται σαφώς οι θέσεις του που όχι μόνο μιλούν για ένα ουδετερόθρησκο κράτος, αλλά περιγράφεται με γλαφυρό τρόπο ότι προκειμένου να αναπτυχθούν οι επιστήμες πρέπει να ξεπεραστούν αυτά που λένε οι «Γραφές». Όποιος επιθυμεί, μπορεί να συμβουλευτεί τα πρωτότυπα έργα του Ρήγα, τα οποία είναι γραμμένα, όπως λέει ο ίδιος, σε «απλό ύφος», έτσι ώστε όλοι να τα κατανοούν. Κανείς δεν δικαιολογείται να τα παρερμηνεύει ή, ακόμα χειρότερα, να τα πλαστογραφεί.