Παύλος, Άρειος Πάγος και μυθοπλασίες…

Εγώ αναρωτιέμαι τώρα: υπήρχαν τότε κάποια ευαγγέλια, τα οποία κήρυττε ο Παύλος; Οι περισσότεροι θεολόγοι θεωρούν ότι τα ευαγγέλια του Ματθαίου και του Λουκά γράφτηκαν στη δεκαετία 80-90, το ευαγγέλιο του Μάρκου μετά το έτος 65 και του Ιωάννη στη δεκαετία 110-120 μ.Χ.

Άρα δεν υπάρχει περιθώριο να κήρυξε ο Παύλος στην Αθήνα κάποιο συγκεκριμένο ευαγγελικό κείμενο, που λέει και ο κ. Ιερώνυμος, αφού η επίσκεψη του Παύλου, αν έγινε (βλέπε επόμενα), πρέπει να πέφτει στα έτη 51-52 μ.Χ.

Ιστορίες από δεύτερο και τρίτο χέρι και μικρασιατικές ηθικολογίες δικής του επιλογής διηγείτο λοιπόν ο Παύλος, τις οποίες είχε προσλάβει από τον ιουδαϊκό/ελληνιστικό περίγυρό του. Άρα ουσιαστικά “δημιουργούσε” με αυτές τις ομιλίες και τις επιστολές του το περιεχόμενο της χριστιανικής θρησκείας, χωρίς να διαθέτει ο ίδιος πλήρη γνώση για τα όποια πραγματικά περιστατικά και τη διδασκαλία του Ιησού! Στη συνέχεια συνέγραψαν οι γνωστοί ή άλλοι συγγραφείς τα ευαγγέλια στηριζόμενοι και στις εντυπώσεις που είχε διαδώσει ο Παύλος – με πάμπολλες μυθοπλασίες!

Θα μου πείτε, έλα μωρέ τώρα, μια κουβέντα είπε ο αρχιεπίσκοπος, μην την κοσκινίζεις! Εγώ απαντώ επ’ αυτού ότι, σε άλλες περιπτώσεις έχουν βυζαντινολογήσει επί μήνες και έτη για μια κουβέντα, συνήθως χωρίς αποτέλεσμα, ενώ σε τέτοια θέματα που αφορούν την ιστορική τεκμηρίωση ευαγγελικών περιστατικών, κάνουν πως δεν καταλαβαίνουν και προσπερνούν δήθεν αδιάφορα!

Στα επόμενα, ως προς τα πραγματικά γεγονότα της υποτιθέμενης επίσκεψης και ομιλίας του Παύλου στην Αθήνα, θα ακολουθήσω τη σειρά του συγγραφέα Μάριου Βερέττα από το τεύχος «Η ύποπτη “επίσκεψη” του Αποστ. Παύλου στην Αθήνα», β’ έκδοση, 2001.

Η επίσκεψη στην Αθήνα περιγράφεται στις Πράξεις των Αποστόλων, η οποία επίσκεψη έγινε μετά την εκδίωξη του Παύλου από τη Βέροια. Εδώ στην Αθήνα (Πράξεις 17.17) κουβέντιαζε ο Παύλος στη συναγωγή με τους Ιουδαίους και με τους θεοσεβούμενους, όπως επίσης και κάθε ημέρα στην αγορά μ’ εκείνους που τύχαινε να παρευρίσκονται (διελέγετο μεν ουν εν τη συναγωγή τοις Ιουδαίοις και τοις σεβομένοις και εν τη αγορά κατά πάσαν ημέραν προς τους παρατυγχάνοντας.)

Συγκρατούμε εδώ δύο πράγματα: 1) Όπου αναφέρεται στις Πράξεις ότι ο Παύλος “κήρυξε”, σημειώνεται ότι επισκεπτόταν τις Συναγωγές, άρα απευθυνόταν σε Ιουδαίους που ζούσαν στον ελλαδικό χώρο. Αν από αυτό βγάζει ο αρχιεπίσκοπος το συμπέρασμα ότι ο Παύλος είναι δάσκαλος των Ελλήνων και των Ευρωπαίων, μάλλον συνειδητό λάθος κάνει, αφού προφανώς δεν έχει κάτι καλύτερο να πει! 2) Αναφέροντας ο συγγραφέας των Πράξεων ότι στην Αγορά συζητούσαν οι Αθηναίοι καθημερινά, όλοι με όλους, δεν λέει κάτι καινούργιο, άρα και ο Παύλος δεν έκανε κάτι πρωτότυπο. Η επισήμανση όμως του γεγονότος στο “θεόπνευστο” κείμενο δείχνει ότι ο συγγραφέας δεν φαίνεται να το γνώριζε και το κατέγραψε ως σημαντικό, ενώ αφήνει άλλα πολύ σημαντικότερα χωρίς αναφορά.

Π.χ., ο λόγος της μετάβασης στον Άρειο Πάγο είναι ακατανόητος και δεν εξηγείται πουθενά (17.18): Εκεί που μίλαγε ο Παύλος στην Αγορά από δω κι από κει, κάποιοι φιλόσοφοι αναρωτήθηκαν,τι αν θέλοι ο σπερμολόγος ούτος λέγειν;Τι λέει αυτός ο λογάς/ο φλύαρος/ο κουτσομπόλης; Αυτές είναι οι αποδόσεις της λέξης σπερμολόγος. Οπότε επιλαβόμενοι τε αυτού επί τον Άρειον Πάγον ήγαγον. Πήραν, λοιπόν, το σπερμολόγο και τον έφεραν στον Άρειο Πάγο. Καίριο ερώτημα: γιατί έπρεπε να μεταφερθούν ομιλητής και ακροατήριο κάπου αλλού για να μάθουν τα εισαγωγικά των απόψεων του Παύλου; Αφού βλέπουμε παρακάτω ότι το λογύδριό του κράτησε το πολύ 5-6 λεπτά, ήταν ανάγκη να μεταβούν κάπου αλλού; Και μάλιστα στο βραχώδη Άρειο Πάγο;

Έστω λοιπόν, εμφανίζεται ο Παύλος (17.22) στα βράχια: Σταθείς δε ο Παύλος εν μέσω του Αρείου Πάγου έφη… Όποιος έχει πάει στον αρχαιολογικό χώρο της Ακροπόλεως, ξέρει ότι ο Άρειος Πάγος δεν ήταν και δεν είναι θέατρο, αλλά ένας βράχος απότομος και απόκρημνος. Δεν υπάρχει “μέσο του Αρείου Πάγου”, υπάρχουν όμως κορυφή και πλαγιές του βράχου. Προφανώς, αυτός που έγραψε τις Πράξεις ή αυτός που διηγήθηκε τα περιστατικά για να καταγραφούν, δεν βρέθηκε ποτέ στο συγκεκριμένο σημείο!

Εδώ να παρατηρήσω ότι και ο αρχιεπίσκοπος κάνει μια λαθροχειρία και, ενώ οι Πράξεις αναφέρουν τον Άρειο Πάγο, οργανώνει τη γιορτή στην Πνύκα, στην οποία γιορτή παρίστανται εκπρόσωποι όλων των πολιτικών και εκκλησιαστικών αρχών της χώρας, με ζωντανή τηλεοπτική και ραδιοφωνική μετάδοση ανά την Ελλάδα και, μέσω δορυφορικών διαύλων, ανά τον κόσμο.

Η Πνύκα, η οποία ήταν και παραμένει θεατροειδής έκταση, βρίσκεται στο Λόφο του Φιλοπάππου, στην απέναντι πλευρά του πεζόδρομου από εκείνη που βρίσκεται ο Άρ. Πάγος. Εδώ συνεκαλείτο η Εκκλησία του Δήμου, δηλαδή η Συνέλευση των Αθηναίων και αυτός ακριβώς ο χώρος προσφέρεται για συναθροίσεις και ομιλίες. Δεν είναι δε απίθανο να μίλησε στην πραγματικότητα εκεί ο Παύλος, αν όλη η ιστορία αληθεύει. Μάλιστα, σ’ ένα σχετικό γραμματόσημο που είχε κυκλοφορήσει παλαιότερα στην Ελλάδα, ο ομιλητής παρουσιάζεται πράγματι σε χώρο που μοιάζει στην Πνύκα, αν και στον τίτλο του γραμματοσήμου γίνεται αναφορά στο βραχώδη Άρειο Πάγο.

Αφού όμως στις Πράξεις αναφέρεται ο Άρειος Πάγος ως τόπος της ομιλίας, οι ιερές παραδόσεις επιβάλλουν να σκαρφαλώνουν οι παπάδες σ’ αυτά τα βράχια, αφού αυτό επιτάσσει η πίστη στα ιερά βιβλία! Να μην επικαλούνται μερικοί τις ιερές παραδόσεις, μόνο όποτε αυτές βολεύουν… Είναι προφανές ότι ο Άρειος Πάγος δεν ήταν τόπος θρησκευτικών διαλέξεων και συζητήσεων. Για το σκοπό αυτό υπήρχε η Αγορά, υπήρχαν τα κουρεία και τα λοιπά καταστήματα. Όπως γράφει ο Στράβων (Γεωγραφικά 9, 1, 16) οι Αθηναίοι διατηρούσαν “το πάτριον πολίτευμα” με όλους τους θεσμούς, δεν είχε αλλάξει η σημασία των θεσμικών λειτουργιών. Ο Άρειος Πάγος ήταν λοιπόν δικαστήριο που συνερχόταν σπάνια για να εκδικάσει ειδεχθή εγκλήματα (φόνους συγγενών κ.ά.), ενώ για λιγότερο σημαντικά αδικήματα λειτουργούσαν άλλα κατώτερα δικαστήρια. Ο Μ. Βερέττας περιγράφει στο τεύχος που προανέφερα, λεπτομέρειες για τη λειτουργία του Άρειου Πάγου, τις οποίες παραλείπουμε εδώ.

Από τα προηγούμενα δεν είναι δυνατόν να εξηγηθεί, γιατί μετακινήθηκαν Παύλος και ακροατήριο στον Άρειο Πάγο, εκτός αν είχε διαπραχθεί κάποιος φόνος, πράγμα που δεν προκύπτει από πουθενά. Μια άλλη εκδοχή είναι να ήθελαν οι Αθηναίοι να τον δικάσουν για όσα συνέβησαν στη Θεσ/νίκη και τη Βέρροια, απ’ όπου αναγκάστηκε ο Παύλος να διαφύγει, νύχτα και κρυφά. Αλλά και τέτοια εκδοχή δεν τεκμηριώνεται από πληροφορίες και είναι απίθανο οι Αθηναίοι να είχαν δικαστική συνεργασία με τους Βορειοελλαδίτες. Απ’ την άλλη πλευρά, δεν δίνεται καμιά εξήγηση, γιατί δεν έγινε η συζήτηση στην Αγορά, στην Ακαδημία ή σε κάποια άλλη φιλοσοφική Σχολή. Γιατί τέτοια σπουδή να συρθούν – ομιλητής και ακροατήριο – στον Άρειο Πάγο; Γι’ αυτό έχω ήδη αναρωτηθεί στα προηγούμενα, πώς αναφέρονται στο “θεόπνευστο” κείμενο αυτονόητα ή δευτερεύοντα θέματα και παραλείπονται σημαντικά;

Δύο τινά πρέπει να υποθέσουμε: Είτε η αναφορά του Άρειου Πάγου γίνεται για να προσδοθεί κύρος στον Παύλο (μέχρι και τον Άρειο Πάγο τού παραχώρησαν οι ειδωλολάτρες!), είτε δεν συνέβη τίποτα από αυτά και ο συγγραφέας τα συναρμολόγησε από σκόρπιες γνώσεις που είχε, όπως έχει γίνει με πολλά άλλα επεισόδια των ιερών βιβλίων. Δεν ήξερε ο συγγραφέας των Πράξεων για την Ακαδημία του Πλάτωνα, για το Λύκειο του Αριστοτέλη ή για τον Κήπο του Επίκουρου, όπου γίνονταν συστηματικά φιλοσοφικές συζητήσεις. Είχε πληροφορηθεί μόνο για τον Άρειο Πάγο ως σπουδαίο “κτήριο” και θεσμό και σκέφτηκε να κατασκευάσει εκεί ένα σκηνικό για την ομιλία του Παύλου.

Εν πάση περιπτώσει, κάπου εκεί γύρω από την Ακρόπολη απευθύνθηκε ο Παύλος στους Αθηναίους με ένα λογύδριο 194 λέξεων, όπως μέτρησε ο Μ. Βερέττας (μπράβο για την υπομονή του!) Το κείμενο αυτό (17.22-31) δεν λέει τίποτα αξιόλογο, αλλά πολύ περισσότερο δεν μπορεί να σήμαινε οτιδήποτε για τους Αθηναίους, οι οποίοι άκουγαν ακαδημαϊκούς και περιπατητικούς, επικούρειους, κυνικούς και στωικούς ρήτορες με αφηρημένες έννοιες, πολύπλοκους συλλογισμούς και σύνθετα ρητορικά σχήματα στο λόγο τους, άκουγαν στα θέατρα Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη και όσων άλλων τα έργα χάθηκαν, επί ώρες και ημέρες. Τι να εισπράξουν λοιπόν από το ρηχό λογύδριο των δύο παραγράφων του Παύλου; Γι’ αυτό ακούγεται πολύ εξωπραγματική η κρίση του αρχιεπισκόπου ότι ο Παύλος ήταν δάσκαλος των Ελλήνων και των Ευρωπαίων: οι Αθηναίοι και οι Ρωμαίοι εκείνης της εποχής είχαν ακούσει πολύ σημαντικότερους δασκάλους από τον μικρασιάτη προσηλυτιστή!

Να σημειώσουμε εδώ, ως προς το περιεχόμενο αυτού του λόγου, ότι ο Παύλος προσφωνεί τους Αθηναίους ως δεισιδαιμονέστατους, δηλαδή ως υπερβαλλόντως θεοσεβείς, πράγμα που είναι ανοησία, δεδομένου ότι παράλληλα με τους θεοσεβούμενους φιλοσόφους υπήρχαν και πολλοί άθεοι ή αδιάφοροι… Η δε αναφορά του στο βωμό τω αγνώστω θεώ αποτελεί επίσης παρανόηση ή παραποίηση. Ο Παυσανίας που πέρασε από την Αθήνα 2 δεκαετίες μετά την υποτιθέμενη επίσκεψη του Παύλου, περιγράφει αυτό το βωμό που βρισκόταν στη Μουνιχία (Πειραιάς) και προφανώς ήταν αφιερωμένος στον τυχόν άγνωστο στους Αθηναίους θεό που είχαν οι ξένοι ναυτικοί και έμποροι, οι οποίοι επισκέπτονταν τη χώρα.

Ενδιαφέρον είναι επίσης ότι δεν ανέφερε ο Παύλος καν το όνομα του κυρίου του, για τον οποίο μιλούσε στους Αθηναίους, ολόκληρος “υιός θεού”, τον οποίο θεωρούσαν όμως οι χριστιανοί επίσης θεό και όχι ημίθεο. Μάλλον δεν υπήρχε τότε ακόμα αυτή η ιδέα περί τριαδικότητας και ο “δάσκαλος που αναστήθηκε” εθεωρείτο απλά ένας προφήτης. Το όνομα Ιησούς πάντως δεν αναφέρεται στο λογύδριο του Παύλου και το Χριστός ως μόνιμη προσωνυμία ήταν έτσι κι αλλιώς μεταγενέστερο.

Κρίνοντας από τα απλοϊκά λεκτικά σχήματα του Παύλου που απευθύνονταν σε ανθρώπους μειωμένης παιδείας, ο περιοδεύων προσηλυτιστής φαίνεται να θεωρεί ότι έχει μπροστά του ακροατήριο αγροτών της Μέσης Ανατολής. Οι Αθηναίοι πολίτες είχαν ακούσει όμως πολύ πιο συγκροτημένα πράγματα στο πρωτότυπο από φιλοσόφους. Ήταν αναμενόμενο λοιπόν να προκαλέσουν τα λεγόμενα από τον Παύλο θυμηδία…

Έτσι κι έγινε (17.32), ακούσαντες ανάστασιν νεκρών οι μεν εχλεύαζον, οι δε είπον: ακουσόμεθά σου πάλιν περί τούτου! Περίπου: να μας τα ξαναπείς άλλη μια φορά… ενώ κάποιοι άλλοι χλεύαζαν για τις ανοησίες! Οπότε, κάνοντας την ανάγκην φιλοτιμίαν, εξήλθεν ο Παύλος εκ του μέσου αυτών!

Δεν έκανε οποιαδήποτε προσπάθεια να τα εξηγήσει επί τόπου, όπως του ζήτησαν περιπαικτικά, δεν έκλεισε ραντεβού για άλλη μέρα, έφυγε και ανεχώρησε για την Κόρινθο. Αν είχε συμβεί οτιδήποτε άλλο σημαντικό, σίγουρα θα αναφερόταν στις Πράξεις. Επί πλέον σημειώνουμε εδώ ότι έφυγε ο Παύλος από τη μέση της ομήγυρης των ακροατών, άρα μας πληροφορεί το κείμενο ότι ήταν και οι ακροατές σκαρφαλωμένοι στο βράχο του Αρείου Πάγου. Πράγματι, ο συγγραφέας των Πράξεων ούτε υποψιάζεται ότι όλα αυτά που περιγράφει, τα έχει τοποθετήσει σε ένα απόκρημνο βράχο…

Η προσχώρηση στη διδασκαλία του Παύλου – χριστιανισμός ως θρησκεία δεν υπήρχε ακόμα – ενός Διονύσιου και μιας γυναίκας, είναι σίγουρα μεταγενέστερη προσθήκη στο κείμενο, για να μη φανεί ότι πήγε ολόκληρη η επίσκεψη χαμένη. Η αναφορά στους δύο προσήλυτους περνάει ξώφαλτσα τη στιγμή που θα έπρεπε, εκείνοι που αποδέχθηκαν τα λεχθέντα του Παύλου και δεν χλεύασαν, να προβληθούν στο κείμενο με την επιχειρηματολογία τους, σε αντιπαράθεση με τους άλλους. Ενώ περιγράφει ο συγγραφέας το αυτονόητο, ότι οι Αθηναίοι συζητούσαν ελεύθερα στην Αγορά, δεν θεώρησε σκόπιμο να αναφερθεί στους δύο οπαδούς που απέκτησε ο Παύλος; Στα κρυφά προσχώρησαν, πού και σε ποιον το δήλωσαν αφού ο Παύλος έφυγε με τη συνοδεία του αμέσως για Κόρινθο; Δεν μαθεύτηκε τίποτα στον περίγυρό των νέων πιστών.

Απ’ την άλλη πλευρά, είναι γνωστό ότι, όταν παρουσιαστεί κάποιος παραδοξολόγος και ανακοινώσει πράγματα και θάματα, πάντα βρίσκονται άνθρωποι υπεράνω πάσης υποψίας αλλά, στην πραγματικότητα, φοβισμένοι και ανασφαλείς χαρακτήρες, που θα δηλώσουν γοητευμένοι από τον παραδοξολόγο. Πολύ πρόσφατα περιγράφηκε στις εφημερίδες η δραστηριότητα στην Ελλάδα ενός ντόπιου μάγου, όπου μια εισαγγελέας, κάποιοι φοιτητές και ο ηθοποιός Παύλος Χαϊκάλης “πείσθηκαν” για τις δυνάμεις και τις θαυματουργές ικανότητες του συγκεκριμένου – ο οποίος είχε αναστήσει στη Δαφνούλα Ηλείας και ένα νεκρό παιδί!

Γιατί να μην προσχωρήσει λοιπόν στις θολές δοξασίες του Παύλου και αυτός ο (άγνωστος κατά τ’ άλλα) Διονύσιος; Ο οποίος Διονύσιος (αν υπήρξε ποτέ!), ουδαμού αναφέρεται πλέον στα ιερά βιβλία, παρά μόνο σε φανταστικές μεταγενέστερες ιστορίες, στη λεγόμενη “ιερά παράδοση”… Κι εδώ ακριβώς βλέπουμε μια διαχρονική λαθροχειρία: Η “παράδοση” περί Διονύσιου που δεν αποδεικνύεται με τίποτα, διατηρείται και καλλιεργείται με μυθεύματα, ενώ η (ας πούμε) αληθής ιστορία των Πράξεων περί Αρείου Πάγου παραμερίζεται, γιατί δεν βολεύει…

Άλλη φορά δεν βρέθηκε στην Αθήνα ο Παύλος, ούτε απέστειλε ποτέ κάποια επιστολή στον πυρήνα των μαθητών του που υποτίθεται ότι θα δημιούργησε ο προαναφερόμενος Διονύσιος. Το μοναδικό ασφαλές συμπέρασμα από όλη αυτή την ιστορία είναι λοιπόν ότι, αν βρέθηκε πράγματι στην Αθήνα ο Παύλος, ρεζιλεύτηκε στο ακροατήριό του, πράγμα που είναι ίσως και το πιο αυτονόητο σ’ αυτή τη διήγηση τωνΠράξεων.

Αυτά διάβαζαν οι μεταγενέστεροι “πατέρες” και θύμωναν με τους Αθηναίους, αφού ο μέγας Απόστολος δεν κατάφερε να τους συγκινήσει. Ίσως έτσι εξηγείται το μένος που έδειξαν αργότερα κατά της πόλης των Αθηνών και των ναών της, όπου μετέτρεψαν όλα τα ιερά σε χριστιανικούς ναούς, προκαλώντας σοβαρές καταστροφές… Η “αγία” Φιλοθέη που επέλεξαν οι παπάδες ως προστάτιδα (καλά, λέμε και καμιά αρλούμπα!) της Αθήνας, έλεγε κατά τας γραφάς για τους προστατευόμενούς της:

«Γένος αβούλευτον, ανόσιον, αναίσχυντον, βδελυρόν, απονενοημένον, το στόμα εύλυτον έχον προς λοιδορίαν, μεμψίμοιρον και καρδαμογλύφον, βαρβαρόφωνον, φιλαίτιον, φιλοτάραχον, μικρολόγον, μικρόψυχον, στωμύλον, υπερφίαλον, αθέμιστον, δολερόν.»

Αυτήν που χαρακτήριζε τους Αθηναίους “βαρβαρόφωνους”, την επέλεξαν ως “προστάτιδα” της πόλης τους…

ΥΓ: Διαβάζω σε ένα χριστιανικό σύγγραμμα για την παρουσία του Παύλου στην Αθήνα. Αρχικά γράφει ότι ο Παύλος θεώρησε τους κατοίκους της “επαίνεσε τη θεοσέβεια των Αθηναίων”. Σε μια παράγραφο δύο διαφορετικές αποδόσεις – ορθόδοξη εμβρίθεια! Ο χαρακτηρισμός αυτός αποδίδεται νεοελληνικά όπως γράφηκε παραπάνω ή όπως το είδα σε διάφορες μεταφράσεις ως θεοσεβέστατους. Αφού παρατέθηκαν στο προαναφερόμενο σύγγραμμα αυτά και διάφορα άλλα, τα οποία είναι παραγέμισμα και δεν έχουν καμιά σχέση με το κείμενο των Πράξεων, γράφει ο συντάκτης του πονήματος: Μπορεί να θεωρηθεί αναντίρρητο ότι ο Παύλος μίλησε στον λόφο του Αρείου Πάγου.Δεν είναι αναντίρρητο, μπορεί να θεωρηθεί μόνο… μέχρι νεωτέρας ίσως! Προφανώς δεν είναι και ο ίδιος καθόλου βέβαιος ότι συνέβησαν τα περιγραφόμενα και προσπαθεί να δώσει θάρρος στον εαυτό του και τους όποιους ανασφαλείς αναγνώστες του.

Με το ίδιο αντικείμενο έστειλα στην εφημερίδα το ΒΗΜΑ επιστολή, η οποία δημοσιεύτηκε στις 18/7/2009 (κλικ για μεγέθυνση):