Ακούσιος Ορθολογισμός VS Επίκτητη Πίστη

Έτσι όταν βλέπουμε να διατυπώνονται απόψεις όπως αυτές του Άνθιμου Θεσσαλονίκης (Η θρησκεία σκοτώνει τα μικρόβια) και του Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής (Ο δεσπότης της NASA τα λέει έξω απ’ τα δόντια για τη γρίπη των χοίρων και τη Θεία Κοινωνία), δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε πόσο ανεύθυνος μπορεί να είναι κάποιος ο οποίος θα επιλέξει να αδιαφορήσει για τις παραινέσεις των ειδικών (Πώς να προφυλαχτείτε από τη νέα γρίπη) σχετικά με την μετάδοση του ιού με το συνωστισμό και με το σάλιο, και να πιστέψει τα λεγόμενα των, παντελώς άσχετων με το αντικείμενο, ιερέων!!! Όπως είπε και ο Μαυρογιαλούρος κάποτε στους αυτοδίδακτους θεραπευτές χωρικούς: – Καπνό; Πάνω στην πληγή;;; Εεε όχι βρε παιδιά, στις πληγές βάζουμε ιώδιο! Πως θα το κάνουμε τώρα; Θα αρχίσουμε να βάζουμε στις πληγές καπνό και θα φουμάρουμε το ιώδιο…; Μόνο που εκείνοι οι φουκαράδες οι χωρικοί δεν είχαν γιατρούς στο ξεχασμένο χωριό τους και η ταινία γυρίστηκε το 65. Στην σημερινή εποχή της πληροφόρησης, επιτρέπεται να πάρουν κάποιοι στα σοβαρά τους θέλω-να-γίνω-γιατρός ιερείς;

Οπότε το ερώτημα προς τους πιστούς είναι αρκετά ξεκάθαρο! Η επιστήμη (την οποία ιδίως σε θέματα υγείας τείνουμε να εμπιστευόμαστε) λέει ότι ο συνωστισμός στις εκκλησίες και η χρήση του ίδιου ποτηριού και κουταλιού κατά τη διάρκεια της θείας κοινωνίας, ευνοεί τη μετάδοση του ιού της γρίπης Α (Η1Ν1). Θα κοινωνούν λοιπόν στο εξής οι πιστοί, αφήνοντας τον εαυτό τους στο έλεος του θεού, ή θα ακούσουν τους ειδικούς και θα απέχουν; Πιστεύω ότι οι περισσότεροι θα απέχουν! Κι αν όχι από την αρχή, πιθανόν μετά τα πρώτα βεβαιωμένα κρούσματα. Ας δούμε και πως ερμηνεύει η επιστήμη την παραπάνω πιθανή συμπεριφορά. Θα προσπαθήσω να κάνω μια ανάλυση μέσω των εννοιών Πίστη στην Πίστη και Θεολογική Ορθότητα.

Μια μικρή εισαγωγή

Στις κοινωνίες των πιστών, η πίστη είναι το πιο σημαντικό πράγμα που υπάρχει. Για να έρθουμε στα της χώρας μας, η μύηση του ανθρώπου ξεκινάει από πολύ νωρίς. Σταυροκοπήματα και λαμπάδες στο εκκλησάκι της κλινικής κατά την ώρα του τοκετού, “Όλα καλά, δόξα τω θεώ” μετά τη γέννα, παναγίτσα στο κρεβάτι του μωρού, σαραντισμός και ευχή του παπά, βάπτιση, διδασκαλία της βραδινής προσευχής, “έλα να σου μάθω να κάνεις το σταυρό σου” κλπ. Όλα αυτά δε, θεωρούνται τόσο πολύ σημαντικά, ώστε ακόμα και το στενό οικογενειακό περιβάλλον τηρεί άγρυπνη στάση για την εφαρμογή τους, στην περίπτωση απείθαρχων γονέων. Η πίστη κατ’ αυτήν την έννοια, αποτελεί για τον άνθρωπο μια επίκτητη ιδιότητα.

Ο ορθολογισμός από την άλλη, είτε σε κοινωνίες πιστών, είτε σε κοινωνίες αδιάφορες για τα θέματα πίστης, είναι πάντα εκεί και αποτελεί μια έμφυτη και ακούσια ιδιότητα! Είτε διδαχτεί είτε όχι σε ένα παιδάκι, θεμελιώνεται με, είτε γρήγορα είτε αργά, αλλά σταθερά βήματα μέσα στο νεανικό μυαλό, μέσω της καθημερινής εμπειρίας, των αποδείξεων και της επαλήθευσης. Η Εξέλιξη του Δαρβίνου επιβάλλει αθόρυβα την ύπαρξη ορθολογιστικού κέντρου σε κάθε εγκέφαλο. Η ύπαρξη κάποιας υπερφυσικής πίστης μπορεί να φρενάρει τον ορθολογισμό σε αλληλεπικαλυπτόμενες περιπτώσεις, αλλά σε γενικές γραμμές, ο εγκέφαλος μας αποκτάει ολοένα και περισσότερο τη δυνατότητα να εξάγει συμπερασμούς.

• Άμα φάω πολύ, θα πονάει μετά η κοιλιά μου.
• Άμα δεν φορέσω μπουφάν όταν έχει κρύο, θα αρρωστήσω.
• Άμα κάποιος είναι άρρωστος, δεν τον πλησιάζω γιατί θα κολλήσω κι εγώ.

Πως γνωρίζουμε όλες αυτές τις συνεπαγωγές; Μέσω της επαλήθευσης. Όποτε συμβαίνει το πρώτο σκέλος, κατά κανόνα ακολουθεί και το δεύτερο. Αν μας εξηγήσει κάποιος τον μηχανισμό από νωρίς, τόσο το καλύτερο. Θα έχουμε αποκτήσει μια σημαντική γνώση. Αν πάλι δεν μας τα εξηγήσει κανείς, θα αναλάβει να μας τα εξηγήσει η εμπειρία με τον δύσκολο τρόπο.

Η Πίστη στην Πίστη (Daniel Dennett)
Η μετάβαση από την προγενέστερη λαϊκή θρησκεία, με πλήθος φαντασιακών ιστοριών, μύθων και δεισιδαιμονιών, στη μεταγενέστερη οργανωμένη θρησκεία των κοσμικών κρατών, χαρακτηρίζεται, κατά τον φιλόσοφο Daniel Dennett, από τα εξής δύο εξελικτικά χαρακτηριστικά:

Πρώτον, το σύνολο των θρησκευτικών πεποιθήσεων υπόκειται σε ισχυρό φιλτράρισμα και παραμένουν μόνο αυτές οι πεποιθήσεις που δεν διαψεύδονται συστηματικά και που δεν έχουν σημαντικές και δυσάρεστες συνέπειες στη ζωή μας. Γι αυτόν τον λόγο, και με την πάροδο του χρόνου, εγκαταλείπονται οι ανθρωποθυσίες και κάθε λογής θυσίες, το κάψιμο μαγισσών και άλλα φαιδρά (έχουν δυσάρεστες συνέπειες στη ζωή μας). Γι αυτόν τον λόγο παραμένουν σταθερές πεποιθήσεις σχετικά με την μετά θάνατον ζωή (δεν διαψεύδονται ποτέ, άσχετα με το γεγονός ότι είναι και ανάξιες πίστης). Γι αυτόν το λόγο το συντριπτικά μεγαλύτερο ποσοστό των πιστών κάνουν προγαμιαίο σεξ (η αποχή δεν θα είχε ευχάριστες συνέπειες στη ζωή μας).

Δεύτερον, και ως συνέπεια του πρώτου, το ψαλίδισμα των θρησκευτικών πεποιθήσεων που συγκροτούσαν ένα σύστημα πίστης σε κάποιον υπερφυσικό φορέα, έχει ως συνέπεια την αποδυνάμωση του υπερφυσικού φορέα αυτού. Αυτό που απομένει πλέον είναι η διάχυτη αίσθηση για τη σημαντικότητα της πίστης, η Πίστη στην Πίστη, και όχι πλέον στο αντικείμενο της πίστης αυτό καθ’ αυτό. Στα ενδόμυχα του μυαλού του πιστού, δεν είναι πλέον τόσο σημαντικός ο θεός, αλλά σημαντικό είναι να πιστεύει ο άνθρωπος στο θεό! Ή έστω και κάπου αλλού, οπουδήποτε! Γι αυτό και ο άθεος είναι δακτυλοδεικτούμενος σε αντίθεση με τον αλλόθρησκο ο οποίος “τουλάχιστον κάπου πιστεύει και αυτός…”.

Το παράδειγμα του Dennett για την Πίστη στην Πίστη είναι αφοπλιστικό: “Αν πραγματικά πιστεύεις ότι ο θεός σου σε βλέπει και δεν θέλει να αυνανίζεσαι, δεν θα αυνανίζεσαι. (Θα αυνανιζόσουν ποτέ ενώ θα σε έβλεπε η μάνα σου. Φυσικά όχι! Πολύ περισσότερο δεν θα αυνανιζόσουν ενώ θα σε έβλεπε ο θεός!!! Πιστεύεις λοιπόν ότι σε βλέπει ο θεός;;; Μάλλον όχι…)”.

Η αποδυνάμωση αυτή λοιπόν του υπερφυσικού προστάτη, έρχεται να κλονίσει όμως την συνεπή θρησκευτική στάση απέναντι σε ζητήματα που μας αφορούν άμεσα, και στα οποία η λογική στέκεται απέναντι στη θρησκεία. Να αποφύγεις το προγαμιαίο σεξ; Σώπα ρε φίλε. Μα ο θεός δεν θέλει προγαμιαίες σχέσεις! Εεε πως, άμα υπάρχει αγάπη. Μα η θρησκεία μας το λέει ξεκάθαρα! Εμένα ο παπά-Δημήτρης μου είπε (δικαιολογιών συνέχεια)…

Η Αγγλικανική Εκκλησία λοιπόν έρχεται να επιβεβαιώσει το τόσο ανθρώπινο και επιστημονικά αποδεδειγμένο “καλή η πίστη, ας κοιτάξουμε όμως τώρα να σώσουμε και το τομάρι μας” (η πίστη είναι εδώ, ο θεός όμως που είναι τώρα;;;). Και αυτό σε μια χώρα που δεν βρίσκεται έξω από το χορό (31 θάνατοι μέχρι τώρα), όπως προς το παρόν η Ελλάδα με τους λαλίστατους ιερείς. Επειδή λοιπόν η πίστη στην πίστη, για το μεγαλύτερο ποσοστό των θρησκευόμενων είναι βεβαιωμένη, περιμένουμε να δούμε από τους Έλληνες αν θα υποκύψουν στο ενδόμυχο ορθολογιστικό τους ερέθισμα και θα αποφύγουν την θεία κοινωνία.

Θεολογική Ορθότητα (Justin L. Barrett)
Ο πειραματικός ψυχολόγος Justin L. Barrett έχει διαπιστώσει πειραματικά μια ιδιότητα του μυαλού, παρεμφερή ιδιότητα της πίστης στην πίστη, για την οποία έχει προτείνει τον όρο Θεολογική Ορθότητα. Σύμφωνα με αυτήν, ο άνθρωπος διατηρεί για τα θρησκευτικά του πιστεύω του δύο έννοιες. Μια πρόδηλη έννοια του θεού και των θρησκευτικών εννοιών στον χώρο της μνήμης άμεσης ανάκλησης (κάτι σαν το RAM των υπολογιστών), και μια υπόδηλη και επεξεργασμένη αντίστοιχη έννοια στον εγκέφαλο (ο αντίστοιχος σκληρός δίσκος πληροφοριών του ανθρώπου). Η πρώτη έννοια είναι προσαρμόσιμη στο εκάστοτε περιβάλλον, ώστε να παρουσιάζεται το άτομο ως θεολογικά ορθό σύμφωνα με τον θρησκευτικό του περίγυρο. Η δεύτερη έννοια διαμορφώνεται και πάλι εξελικτικά από την καθημερινή μας εμπειρία και το φυσικά ορθό, και κάθε άνθρωπος την κρατάει για τον εαυτό του.

Ο Barrett με σειρά πειραμάτων σε μεγάλο δείγμα ανθρώπων απέδειξε την ισχύ της Θεολογικής Ορθότητας. Σε ένα από τα πειράματα του π.χ. ρωτούσε αρχικά τους συμμετέχοντες σχετικά με τα χαρακτηριστικά του θεού τους. Η άμεση ανάκληση πληροφοριών οδηγούσε τους ανθρώπους σε δημόσια δήλωση των εννοιών “πανταχού παρών”, “παντοδύναμος”, “βλέπει τα πάντα” κλπ. Στη συνέχεια με βάση αυτές τις έννοιες κατασκεύασε ιστορίες όπως π.χ. ότι ο θεός έσωσε κάποιον από πνιγμό στη μέση του ωκεανού ενώ ταυτόχρονα βοηθούσε μια γυναίκα στην κορυφή ενός βουνού να ξεφύγει από μια πελώρια αρκούδα. Όταν στο τέλος του πειράματος έβαλε τους συμμετέχοντες να ξαναγράψουν μια προς μια τις ιστορίες που τους διηγήθηκε, διαπίστωσε με έκπληξη ότι σε ποσοστό κοντά στο 100%, αυτοί, στο προηγούμενο παράδειγμα, ανέφεραν ότι ο θεός έσωσε κάποιον από πνιγμό και μετά έσωσε και μια γυναίκα από τα νύχια μιας αρκούδας. Με άλλα λόγια, το μη δημόσιο “πιστεύω” τους αφαίρεσε από την ιστορία έννοιες που στερούνται λογικής, όπως την έννοια “πανταχού παρών”.

Βάσει των παραπάνω θα έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να δούμε τις αντιδράσεις των θρησκευόμενων στο θέμα του της επικινδυνότητας της θείας κοινωνίας στον καιρό της γρίπης των χοίρων. Και δεν εννοώ τις λεκτικές αντιδράσεις! Αυτές θα ακολουθήσουν το δημόσιο “πιστεύω”.

Κάθε καλός χριστιανός, όταν θα ερωτηθεί, θα απαντήσει ότι δεν μεταδίδεται καμία αρρώστια με τη θεία κοινωνία. Όταν θα έρθει όμως η ώρα να πάει να κοινωνήσει, όπου δεν θα εξετάζεται ενώπιον άλλων ως προς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, αλλά θα έχει να λογοδοτήσει μόνο στον εαυτό του και να σκεφτεί το γεγονός ότι κινδυνεύει σοβαρά ο ίδιος και έχει και μικρά παιδιά τα οποία πρέπει να κρατήσει μακριά από την αρρώστια, εκεί τα πράγματα αλλάζουν. Θα σκεφτεί άραγε ορθολογιστικά, ή αδυνατώντας να αναγνωρίσει τους κινδύνους γύρω του, θα γίνει έρμαιο της φυσικής επιλογής;;; Ίδωμεν…