Πού γίνεται ο σχολιασμός;

Στο τέλος του κάθε άρθρου υπάρχει σύνδεσμος για το ιστολόγιο του συγγραφέα, όπου και μπορείτε να αφήνετε τα σχόλιά σας.

Επιθέσεις και διωγμοί κατά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού από την Εκκλησία

11 April 2021
Αρθρογράφος: Γιώργος Οικονόμου, συγγραφέας και διδάκτωρ φιλοσοφίας. Πρώτη δημοσίευση: εφημερίδα Documento, 7 Φεβρουαρίου 2021. Το άρθρο είναι αναρτημένο στο  στο ιστολόγιο του συγγραφέα, όπου μπορείτε να σχολιάσετε.

Καθόλη την διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας η Ορθόδοξη Εκκλησία, κληρονόμος της ανελεύθερης ιδεολογίας και της αυταρχικής πρακτικής του Βυζαντίου, έχοντας την υψηλή και σταθερή υποστήριξη του Σουλτάνου, άσκησε την αδιαμφισβήτητη εξουσία της με πυγμή και αυστηρότητα μη επιτρέποντας ουδεμία αμφισβήτηση και παρέκκλιση από την επίσημη ερμηνεία του χριστιανικού μοναδικού δόγματος, της αποκεκαλυμμένης θρησκευτικής αλήθειας. Άσκησε την ανεξέλεγκτη εξουσία της χωρίς διάλογο και χωρίς οίκτο εναντίον των ιερωμένων και λογίων που διαφοροποιούνταν από τα επίσημα δόγματα, κυρίως εναντίον του ρεύματος του Διαφωτισμού που είχε αρχίσει να αναδύεται από τον 18ο και διήρκεσε έως τις αρχές του 19ου αι. Η εκκλησιαστική εξουσία όχι μόνο δεν επέτρεπε ουδεμία διαφοροποίηση από τα επίσημα θεολογικά δόγματα, αλλά τιμωρούσε, αναθεμάτιζε, στιγμάτιζε, απαξίωνε, απομόνωνε κάθε εκφραστή διαφορετικών απόψεων.

Οι Διαφωτιστές από την πλευρά τους προσπαθούσαν με τα δικά τους πενιχρά μέσα να διαφωτίσουν και να διαπαιδαγωγήσουν τους υπόδουλους, να διδάξουν βασικές γνώσεις, Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία, Αστρονομία, αλλά και έννοιες φιλοσοφικές, πολιτικές, λογικές καθώς και κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Εισήγαγαν ιδέες άγνωστες, αποσιωπούμενες ή διωκόμενες στον ελληνόφωνο χώρο, διέδιδαν το πνεύμα του Αγγλικού και Γαλλικού Διαφωτισμού εκφραζόμενο από μεγάλες μορφές όπως του Λοκ, του Χομπς, του Ντεκάρτ, του Βολταίρου, του Μοντεσκιέ, του Ρουσώ ή από την Εγκυκλοπαίδεια, καθώς τις επιστημονικές απόψεις του Γαλιλαίου και του Κοπέρνικου. Προσπαθούσαν να εισαγάγουν τον ορθό λόγο και την γνώση μέσα σε έναν κόσμο που κυριαρχούσαν η άγνοια, η απαιδευσία, η μεταφυσική, οι θρησκοληψίες, οι προκαταλήψεις, οι δεισιδαιμονίες, τα θεολογικά δόγματα, οι μυστικισμοί, η τυφλή πίστη, η μοιρολατρία, η υποταγή. Η έκφραση και το προπύργιο όλων αυτών των αρνητικών ήταν η επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία με έδρα το πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη.
Σε αντίθεση με την Εκκλησία και μέσα στο πνεύμα του Διαφωτισμού δημοσιεύθηκαν αρκετά ριζοσπαστικά βιβλία ανωνύμων συγγραφέων, όπως ο Ανώνυμος του 1789, Ελληνική Νομαρχία (1806), Ρωσαγγλογάλλος (1805), Κρίτωνος Στοχασμοί (1819), το Υπόμνημα του Κοραή και άλλα λιγότερο γνωστά. Εκδόθηκαν επίσης αρκετά περιοδικά και εφημερίδες στις παροικίες, έγιναν μεταφράσεις ξενόγλωσσων βιβλίων, ανανεώθηκαν τα σχολεία με νέες παιδαγωγικές μεθόδους και εξαιρετικούς δασκάλους. Δημιουργήθηκε μία σημαντική δυναμική για διάδοση νέων ιδεών, για μετάδοση παιδείας και δημιουργία πολιτικής συνείδησης με σκοπό την έναρξη του αγώνα κατά της τυραννίας.
Έτσι ο Διαφωτισμός προετοίμασε την Επανάσταση και δεν θα ήταν δυνατός εάν δεν διακρινόταν από την ανάδυση ενός νέου ανθρωπολογικού τύπου με χαρακτηριστικά ενός μαχόμενου υποκειμένου, δηλαδή «ενός υποκειμένου που μέσα σε μια συγκεκριμένη ιστορική εμπειρία επιλέγει τους φίλους και τους εχθρούς του στο μέτωπο των ιδεών, που επιδιώκει μια ρήξη ή την αποφεύγει, που συμμαχεί, αψιμαχεί ή αντιμάχεται, που ελίσσεται και υποχωρεί ή συσπειρώνει τις δυνάμεις του και αναζητεί το ευαίσθητο σημείο του αντιπάλου για να χτυπήσει».(1)
Οι νέες φιλοσοφικές ιδέες του Διαφωτισμού σήμαιναν αμφισβήτηση της θρησκευτικής μεταφυσικής, έδιναν στα εγκόσμια την προτεραιότητα που προηγουμένως κατείχε το θείον στο χριστιανικό δόγμα. Κατ’ ανάγκη λοιπόν οι νέες ιδέες έρχονταν σε αντίθεση με τα δόγματα και τις παγιωμένες συντηρητικές απόψεις της Εκκλησίας, η οποία αισθανόταν ότι απειλείται και έτσι στράφηκε εναντίον τους. Οι θέσεις και οι στόχοι της Εκκλησίας, όπως επίσης των στενών συνεργατών και στελεχών της, των Φαναριωτών, ήταν σαφείς: η πιστή υπακοή των ελληνόφωνων στο χριστιανικά δόγματα του εκκλησιαστικού ιερατείου, η αντιδυτική προπαγάνδα στρεφόμενη κατά του Διαφωτισμού και των επαναστάσεων που είχαν ξεσπάσει στην Ευρώπη και την Β. Αμερική, καθώς επίσης η συμμόρφωση και η υποταγή των ραγιάδων στην οθωμανική εξουσία, η οποία παρουσιαζόταν ως αναντικατάστατη, αιώνια και προερχόμενη από την θεία θέληση.
Πολλές είναι οι μαρτυρίες για τους τρεις αυτούς στόχους του Πατριαρχείου, επίσημες και ανεπίσημες, σε πατριαρχικές εγκυκλίους, σε κηρύγματα και φυλλάδια. Θα παραθέσω κάποιες, στις οποίες διαφαίνεται το γενικό πνεύμα της επίσημης Εκκλησίας, των ιερωμένων και των μοναχών. Η πρώτη είναι από τον Αναστάσιο Γόρδιο (1654-1729), ιεροκήρυκα. Στο κείμενό του Περί Μωάμεθ και κατά Λατίνων, που ήταν δημοφιλές ως το τέλος του 19ου αι., αναλύει την «Αποκάλυψη» του Ιωάννη, θεωρώντας ως μορφές του Αντίχριστου τον Μωάμεθ και τον Πάπα! Ο δεύτερος εκπροσωπεί σοβαρότερη απειλή για τους υπόδουλους ορθοδόξους από τον πρώτο, διότι αιχμαλωτίζει τις ψυχές, ενώ ο Μωάμεθ μόνο τα σώματα! Επί πλέον ο Ύψιστος θα φέρει την «συντέλεια» και θα σταματήσει με θαύμα τον «διωγμό» της Εκκλησίας.
Η δεύτερη μαρτυρία προέρχεται από τον ορθόδοξο μοναχό Κοσμά τον Αιτωλό (1714-1779). Ο Κοσμάς εκφράζει οπισθοδρομικές θέσεις για την εκπαίδευση των νέων, αντιδρά στην ονοματοδοσία των νεογέννητων με ελληνικά ονόματα και αντιτίθεται στη χρήση του όρου «Έλληνες». Διδάσκει τους υπόδουλους «Δεν είστενε Έλληνες, δεν είστενε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι, αλλ’ είστενε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί»! Διδάσκει επίσης ότι «Τριακόσιους χρόνους μετά την ανάστασιν του Χριστού μας έστειλε ο Θεός τον άγιον Κωνσταντίνον και εστερέωσε βασίλειον Χριστιανικό. Ύστερον το εσήκωσεν ο Θεός από τους Χριστιανούς και έφερε τον Τούρκον και του το έδωσε δια το εδικό μας καλόν και το έχει ο Τούρκος για 320 χρόνους. Και διατί έφερε ο Θεός τον Τούρκον και δεν έφερε άλλο γένος; Δια το εδικόν μας το συμφέρον, διότι τα άλλα έθνη θα μας έβλαπταν την πίστιν»!
Η τρίτη ανήκει σε έναν χαρακτηριστικό αντιπρόσωπο του αντιδια φωτιστικού ρεύματος, τον χριστιανό μοναχό Αθανάσιο Πάριο (1722-1813) συνεργάτη του Πατριαρχείου. Αυτός διακρίνεται από έναν ολοκληρωτισμό στις απόψεις και στην συμπεριφορά, υποστηρικτής της ησυχαστικής κίνησης και του βυζαντινισμού, με επιθέσεις ανώνυμες ή ψευδώνυμες και λιβελλογραφήματα κατά της Γαλλικής Επανάστασης, κατά των Ευρωπαίων και Ελλήνων Διαφωτιστών. Υποστηρικτής της εθελοδουλίας και εναντίον της ελληνικής επανάστασης, καταδίωξε τους υποστηρικτές του κοπερνίκειου μοντέλου στον ελλαδικό χώρο και επέκρινε την, κατά τη γνώμη του, επικίνδυνη εφεύρεση του αεροστάτου! Σε έργο του γράφει: «Φεύγετε όσον δύνασθε την Ευρώπη, και ακόμα και εκείνους οπού έρχονται από την Ευρώπη…Και δια τούτο λέγω, και παραγγέλω, με όλην την αδελφικήν αγάπην, μη δίδετε καμμίαν προσοχή εις τα φαρμακερά και θανατηφόρα στόματα τούτων των Αντιχρίστων…Ο Χριστός μας προστάζει λέγοντας, απόδοτε τα του καίσαρος καίσαρι, και αυτοί, και με λόγους και με βιβλία, αρματώνουν την δεξιάν των υπηκόων να φονεύσουν τους καίσαρας».(2)
Τέλος, κάποια παραδείγματα από το Πατριαρχείο. Το 1776 ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σωφρόνιος Β’ καταδίκασε ως άθεο τον μεγάλο Βολταίρο, επειδή υποστήριζε τον ορθό λόγο. Άλλο παράδειγμα από τα Επτάνησα. Στο διάστημα 1797-1799 που αυτά βρίσκονταν υπό την κατοχή των Γάλλων, οι οποίοι είχαν εκτοπίσει τους Βενετσιάνους, είχαν γίνει κέντρο των νέων ιδεών, ιδίως η Κέρκυρα. Εκεί διατυπώθηκε το σύνθημα «Δημοκρατία ή Θάνατος» που θα γίνει αργότερα στον ηπειρωτικό χώρο «Ελευθερία ή Θάνατος». Εκεί διαμορφώθηκε και το αίτημα για παιδεία και αγωγή του πολίτη, παρόμοια με το πρόγραμμα του Ρήγα. Όμως η Ορθόδοξη Εκκλησία ένοιωσε ότι απειλείται και έγινε η ιδεολογική ασπίδα του παλιού κόσμου. Έτσι εξέδωσε Εγκύκλιο που καταδίκαζε το επαναστατικό κίνημα και τις ριζοσπαστικές ιδέες γινόμενη έτσι θερμός προπομπός του τουρκικού και του ρωσικού στόλου που κατέπλεαν στην Κέρκυρα για να σβήσουν την αναπτυσσόμενη εξέγερση.(3) Επίσης το 1798 το Πατριαρχείο εξέδωσε την Διδασκαλία Πατρική,(4) στην οποία, μεταξύ άλλων, έγραφε χαρακτηριστικά: «Ο διάβολος δια να απωλέσει τους εκλεκτούς πιστούς εμεθοδεύθη εις τον τρέχοντα αιώνα μίαν άλλην πονηρίαν και απάτην ξεχωριστήν, δηλαδή το νύν θρυλούμενον σύστημα της ελευθερίας»!
Αργότερα, το 1805 ο πατριάρχης Καλλίνικος Ε’, αφόρισε τους Κλέφτες, επισφραγίζοντας έτσι την δίωξή τους που είχε ξεκινήσει το 1801, ταυτιζόμενος με τις επιδιώξεις του Σουλτάνου και των κοτζαμπάσηδων που οδήγησαν στην εξόντωση των κλεφτών. Ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, από την πλευρά του, σε ένα σκοταδιστικό παραλήρημα εναντίον της διδασκαλίας των μαθηματικών και της φυσικής έγραφε: «Τις ωφέλεια να μανθάνωσιν οι νέοι αριθμούς και αλγέβρας και κύβους και κυβοκύβους και τρίγωνα και τριγωνοτετράγωνα και λογαρίθμους και συμβολικούς λογισμούς και τας προβαλλομένας ελλείψεις και άτομα και κενά και δίνας και δυνάμεις και έλξεις και βαρύτητα και φωτός ιδιώματα και βόρεια σέλα και οπτικά τινά και ακουστικά και μύρια τοιαύτα και άλλα τερατώδη;». Επίσης στην Χριστιανική Απολογία (1798), καταφερόμενος κατά της Γαλλικής Επανάστασης διατυπώνει τις διαστροφικές φαντασιώσεις του: «Οι άθεοι Γάλλοι μητρογαμούσι και θυγατρογαμούσι και αδελφογαμούσιν ανυποστόλως και αδεώς οι σοφώτατοι»! Επίσης ο Γρηγόριος καταδικάζει και αφορίζει τον Αλέξανδρο Υψηλάντη που ξεκίνησε την Επανάσταση στο Ιάσιο στις 24 Φεβρουαρίου1821!
Το 1819 ο μητροπολίτης Σμύρνης Άνθιμος ξεσήκωσε τον όχλο που διέλυσε το προοδευτικό «Φιλολογικό Γυμνάσιο Σμύρνης», προκαλώντας τον βίαιο διασκορπισμό των μαθητών του και την καταστροφή ενός μέρους της περιουσίας του, ενώ το 1820 η Εκκλησία έκαψε δημοσίως στην Κωνσταντινούπολη το φυλλάδιο με διαφωτιστικό περιεχόμενο Κρίτωνος Στοχασμοί που είχε κυκλοφορήσει το 1819 και καυτηρίαζε την διαφθορά και την σπάταλη επίδειξη της Εκκλησίας.
Το πιο απαράδεκτο γεγονός που δείχνει όλη την ραγιάδικη διαστροφή της Εκκλησίας είναι το ότι το 1828, ενώ πια ο Καποδίστριας έχει φθάσει στην Ελλάδα και έχουν αρχίσει οι προσπάθειες για την ανασυγκρότηση της κατεστραμμένης χώρας, ο πατριάρχης Αγαθάγγελος Α’ απευθύνει στον καθημαγμένο λαό μήνυμα και του ζητάει, μετά από τόσες μάχες, τόσους νεκρούς, τόσο αίμα, να σταματήσει να δείχνει αχαριστία και μέσα σε τρεις μήνες να υποταχθεί ξανά στον Σουλτάνο, ο οποίος μεγαλοθύμως θα τον συγχωρήσει!
Είναι εμφανές πως στις μαρτυρίες αυτές κηρύσσεται η αμάθεια, η αντίσταση σε νέες παιδαγωγικές διδασκαλίες και σε νέα μαθήματα, η μισαλλοδοξία, η άλογη πίστη, η εθελοδουλία στον Οθωμανό κατακτητή ως βούληση του Θεού, η εναντίωση σε κάθε ιδέα εξέγερσης και ελευθερίας. Όταν λοιπόν εμφανίσθηκαν άλλες ιδέες αντίθετες με τα επίσημα δόγματα της υποταγής και της εθελοδουλίας, ιδέες της επανάστασης, της ελευθερίας, για την ανατροπή της τυραννίας και εγκαθίδρυση άλλης φιλελεύθερης πολιτείας στηριγμένης σε νόμους και στην λαϊκή βούληση, καθώς επίσης νεωτερικές αντιλήψεις για την εκπαίδευση των νέων και για νέα μαθήματα, η επίσημη Εκκλησία αντέδρασε με όλους τους τρόπους για να τις αναχαιτίσει και να εξουδετερώσει τους φορείς τους με διώξεις κάθε είδους. Όπως παρατηρεί ο Φίλιππος Ηλιού, «Η Εκκλησία δείχνει αποφασισμένη να αναχαιτίσει με κάθε τρόπο την εξάπλωση του φιλοσοφικού κινήματος, να υποτάξει ή να εξουδετερώσει τα σχολεία και τους λόγιους του Διαφωτισμού».(5)
Όλοι σχεδόν οι κύριοι εκπρόσωποι του νεοελληνικού Διαφωτισμού υπέστησαν επιθέσεις και διώξεις από την επίσημη Ορθόδοξη Εκκλησία και τους φορείς της. Η πρώτη μεγάλη σύγκρουση με το πνεύμα του Διαφωτισμού εκδηλώθηκε στη δίωξη του Μεθόδιου Ανθρακίτη (1660-1736). Ο Μεθόδιος, επηρεασμένος από την δυτική φιλοσοφία του Malebranche και του Descartes, δίδαξε μαθηματικά και φυσική, τον ορθολογισμό και τους αρχαίους στην κοινή γλώσσα απαλλαγμένη από αρχαϊσμούς και τυπολατρίες. Το Πατριαρχείο καταδίκασε την διδασκαλία του το 1721 και το 1723 επικύρωσε την καταδίκη που προέβλεπε την καθαίρεσή του από το ιερατικό αξίωμα, την απαγόρευση να διδάσκει και τον αναθεματισμό του έργου του, το οποίο παραδόθηκε στην πυρά. Η Εκκλησία ήταν σκληρή και αμείλικτη.
Ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1725-1800) σπούδασε στην Βενετία και στην Πάδοβα. Το 1777 αναγκάσθηκε σε παραίτηση από την διεύθυνση της Σχολής στο Ιάσιο. Υπεύθυνοι οι συντηρητικοί της Εκκλησίας που τον διώκουν, τον υβρίζουν, τον απαξιώνουν και τον στιγματίζουν, οπότε για να αμυνθεί γράφει την Απολογία του (1780), με την οποία αντεπιτίθεται στους εχθρούς του.
Σημαντική μορφή διαφωτιστή ήταν ο Χριστόδουλος Παμπλέκης εξ Ακαρνανίας (1733-1793). Με το έργο του Αληθής πολιτική (1781) εισήγαγε για πρώτη φορά την έννοια της πολιτικής στο νεοελληνικό λεξιλόγιο και στην συζήτηση, με την φιλελεύθερη έννοια που διαμορφωνόταν τότε στην Ευρώπη. Ο Παμπλέκης είχε συγγράψει επίσης το Περί θεοκρατίας στο οποίο κατακεραύνωνε την αρνητική στάση της Εκκλησίας απέναντι στον Διαφωτισμό, καθώς επίσης τις καταχρήσεις και υπερβολές του κλήρου. Στα 1793 η Ορθόδοξη Εκκλησία με εγκύκλιο που υπέγραφε ο πατριάρχης Νεόφυτος καταδίκασε και αφόρισε τις απόψεις του. Στην εγκύκλιο αναφερόταν ότι έπρεπε να εξαφανισθούν τα δημοσιευθέντα έργα του.
Ο Ρήγας (1757-1798) ήταν ο πιο πιστός μαθητής του Μοισιόδακα και είχε πλούσιο συγγραφικό, μεταφραστικό, πολιτικό, ποιητικό έργο με σκοπό τον διαφωτισμό των υποδούλων. Οραματιζόταν μία πολιτεία φιλελεύθερη και δημοκρατική στην οποία πολίτες θα ήταν όλοι όσοι ήταν εναντίον της τυραννίας και αγωνίζονταν για την ελευθερία. Δεν έθετε απαίτηση εθνικής, γλωσσικής και θρησκευτικής ομοιομορφίας. Αντιθέτως, δεχόταν την αρχή της οικουμενικότητας: όλες οι εθνότητες, όλες οι γλώσσες και οι θρησκείες ήταν δεκτές – Ρωμιοί, Βούλγαροι, Αλβανοί, Αρμένηδες, Τούρκοι! Έχουμε δηλαδή ταύτιση «λαού» και «έθνους», όχι την επιδίωξη ενός εθνικού κράτους αμιγώς ελληνικού. Ήταν ίσως η πιο προωθημένη πολιτειακή και συνταγματική σύλληψη του νεοελληνικού Διαφωτισμού στηριζόμενη στην αρχή της λαϊκής κυριαρχίας, χρησιμοποιώντας για πρώτη ίσως φορά τον όρο και την έννοια της δημοκρατίας. Το 1798 στραγγαλίσθηκε από τους Τούρκους, ενώ την 1η Δεκεμβρίου του ιδίου έτους ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριος Ε’ απαγόρευσε με εγκύκλιο το έργο του Ρήγα Νέα Πολιτική Διοίκησις και διέταξε να κατασχεθούν και να σταλούν στο πατριαρχείο όλα τα αντίτυπα!(6)
Ο Βενιαμίν Λέσβιος (1762-1824) σπούδασε στην Πίζα και στο Παρίσι μαθηματικά, φυσικές επιστήμες και φιλοσοφία και ήταν υπέρμαχος της διδασκαλίας τους. Έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρείας, έλαβε μέρος στην Επανάσταση, αναδείχθηκε μέλος του Βουλευτικού στην Α’ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου και στην Β’ Εθνοσυνέλευση του Άστρους εξελέγη μέλος στην επιτροπή για την σύνταξη νομοθεσίας. Φορέας των ριζοσπαστικών ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης έπεσε στη δυσμένεια της Εκκλησίας και καταδικάσθηκε από την Πατριαρχική Σύνοδο το 1803 επειδή, μεταξύ άλλων, δίδασκε το κοπερνίκειο κοσμοείδωλο.
Ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829) από τα Γιάννενα, δάσκαλος και μαχητής του Διαφωτισμού, σφοδρός πολέμιος του σχολαστικισμού και της τυπολατρίας, υπέρμαχος των θετικών επιστημών κατηγορήθηκε ως άθεος και υπέστη σκληρό διωγμό. Πέθανε εξόριστος και αγνοημένος στην Κέρκυρα.
Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) υπήρξε η πληθωρικότερη μορφή του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αν και σπούδασε ιατρική στο Μονπελιέ, όταν πήγε στο Παρίσι το 1788 σπούδασε φιλολογία και ασχολήθηκε με την μελέτη, την έκδοση και τον σχολιασμό των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.(7) Εξέδωσε για πρώτη φορά στην νεοελληνική ιστορία είκοσι τόμους αρχαίων συγγραφέων. Ο Κοραής, στην σκοταδιστική επίθεση του Πατριαρχείου, απάντησε με το έργο Αδελφική Διδασκαλία, στην οποία είναι καταπέλτης: «Ο συγγραφεύς της Πατρικής Διδασκαλίας είναι εχθρός του γένους των Γραικών…φίλος πιστός των Οθωμανών και πάντων των παρελθόντων και παρόντων και μελλόντων τυράννων του ανθρωπίνου γένους». Η Πατριαρχική Σύνοδος υπό την προεδρία του Γρηγορίου Ε’ τον Μάρτιο του 1821 καταδίκασε επισήμως τα «φιλοσοφικά μαθήματα» και τους υποστηρικτές τους τον Αδαμάντιο Κοραή, τον Βενιαμίν Λέσβιο, και τον Κωνσταντίνο Κούμα.
Το 1818 ο Νεόφυτος Δούκας έγινε στόχος επιθέσεων συντηρητικών χριστιανών και το έργο του Αισχίνου διάλογοι καταδικάσθηκε από το Πατριαρχείο, ενώ το 1835 ο πιο διακεκριμένος εκπρόσωπος της ώριμης γενιάς του Διαφωτισμού Γρηγόριος Κωνσταντάς απολύθηκε από την θέση του διευθυντή του Ορφανοτροφείου της Αίγινας αποσύρθηκε στο χωριό του Μηλιές (υπό οθωμανικό ζυγό) όπου πέθανε λησμονημένος το 1844.(8)
Η τελευταία πράξη του δράματος παίχθηκε με τις διώξεις της Εκκλησίας κατά του Θεόφιλου Καΐρη (1784-1853). Φίλος του Κοραή, μαθητής του Βενιαμίν Λέσβιου, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ο Καΐρης έλαβε μέρος στην Επανάσταση και τραυματίσθηκε άσχημα στο πόδι και δεν θεραπεύθηκε ποτέ. Βουλευτής στην Α’ Εθνοσυνέλευση, ήταν αυτός που προσφώνησε τον Καποδίστρια όταν αποβιβάσθηκε στην Αίγινα. Με δικές του προσπάθειες οργάνωσε Ορφανοτροφείο για τα πολλά ορφανά που άφησε η Επανάσταση. Αρνήθηκε το μεγαλύτερο παράσημο από τον Όθωνα και την θέση στο νεοϊδρυθέν πανεπιστήμιο. Όμως η επίσημη Εκκλησία, με το πατριαρχείο σύμμαχό της, τον κατηγόρησε το 1839 για κάποιες θρησκευτικές ιδέες του, και του ζήτησε ομολογία πίστεως, όμως ο Καΐρης αρνήθηκε και η Εκκλησία έκλεισε το Ορφανοτροφείο του. Με διαταγή της κυβέρνησης ο αρχηγός του στόλου Κ. Κανάρης με άγημα 80 ναυτών πήγε στην Άνδρο, τον συνέλαβε και τον οδήγησε ενώπιον της εκκλησιαστικής Συνόδου η οποία τον κάλεσε να μετανοήσει, αλλά αυτός πάλι αρνήθηκε. Τον έκλεισαν τότε σε υγρό κελί στη Σκιάθο σε αυστηρή απομόνωση – εκτελεστής πάλι ο Κ. Κανάρης. Τέλος, ο Καΐρης δικάσθηκε το 1852 κεκλεισμένων των θυρών με βάση καταθέσεις ψευδομαρτύρων σε δύο χρόνια φυλακή και τον έκλεισαν στην φυλακή της Σύρου, στην οποία και πέθανε το 1853. Οι αρχές δεν επέτρεψαν να ενταφιασθεί στο νεκροταφείο, αλλά στο λοιμοκαθαρτήριο και μετά από λίγες ημέρες κάποιοι άνοιξαν τον τάφο του και τον έκαψαν με ασβέστη! Εκκλησία, Κράτος και Δικαστική εξουσία εν αγαστή συνεργασία τον δολοφόνησαν. Λεπτομέρεια: στο τότε Σύνταγμα υπήρχε άρθρο «Περί ελευθερίας της συνειδήσεως»!
Η περίπτωση του Θεόφιλου Καΐρη φανερώνει μία θλιβερή αλήθεια: η Εκκλησία, η οποία ήταν πολέμια του Διαφωτισμού, που ήταν αντίθετη στην Επανάσταση, που δεν αγωνίσθηκε κατά των Οθωμανών, κυνήγησε και οδήγησε τον αγωνιστή με τα ανεπούλωτα τραύματα στο κορμί του, τον Διαφωτιστή, τον δάσκαλο, τον ελεύθερο Καΐρη στον θάνατο, επειδή είχε διαφορετικές θρησκευτικές απόψεις! Η περίπτωση του Καΐρη δηλώνει επί πλέον την άσχημη πορεία για το μετεπαναστατικό ανελεύθερο κρατίδιο, υποταγμένο στην συντηρητική Εκκλησία, καθώς επίσης στους Φαναριώτες και τους κοτζαμπάσηδες που εξελίχθηκαν σε κομματάρχες και πολιτικάντηδες, υπό την αιγίδα της απόλυτης μοναρχικής διακυβέρνησης. Ο Κοραής άλλη μια φορά υπήρξε διορατικός όταν διατύπωσε την γνώμη ότι η Ελλάς απελευθερώθηκε από τον Οθωμανό τύραννο για να υποδουλωθεί στον χριστιανό τύραννο.(9)
Είναι εμφανές από την σύντομη αυτή επισκόπηση ότι, αντίθετα με τους μύθους που κυκλοφορούν,(10) η Εκκλησία ως θεσμός εξουσίας και ιδεολογίας ήταν απηνής πολέμιος των νέων ιδεών, διώκτης της επιστήμης και του Διαφωτισμού, εχθρός της νέας εκπαιδευτικής αντίληψης και αντίθετη μέχρι το τέλος προς την επανάσταση των ραγιάδων. Σε αυτήν την θανάσιμη εχθρότητα του Πατριαρχείου προς κάθε τι το νέο και διαφορετικό που κόμιζε ο Διαφωτισμός και κατέληξε με την επικράτηση της Εκκλησίας, βρίσκονται οι ρίζες και οι καταβολές οτιδήποτε αρνητικού παρατηρήθηκε στο νεότευκτο κρατίδιο. Οι μεσαιωνικές συμπεριφορές της Εκκλησίας προεικονίζουν αυτό που θα επακολουθήσει: την καρκινοβατούσα πορεία του νεοελληνικού συστήματος και της κοινωνίας. Αποτελούν προδρομικό αποτύπωμα των αρνητικών γνωρισμάτων που θα κυριαρχήσουν στο νεοελληνικό κρατίδιο και θα διαιωνισθούν μέχρι τον 21ο αιώνα, κατασκευάζοντας ένα μετέωρο συντεχνιακό, γραφειοκρατικό εκκλησιαστικό κομματικό τερατούργημα. Το κίνημα του Διαφωτισμού, αποδυναμωμένο από τις επιθέσεις και τις διώξεις της Εκκλησίας, δεν μπόρεσε να δημιουργήσει νέες αντιλήψεις που να επηρεάσουν σημαντικούς τομείς για μία σύγχρονη φιλελεύθερη πολιτεία και κοινωνία, όπως έκαναν οι άλλες δυτικές χώρες.(11) Η ισχυρή επίδραση του εκκλησιαστικού βυζαντινισμού παρέμεινε ακόμη και σήμερα και αποτελεί ισχυρό παράγοντα στασιμότητας, σκοταδισμού και νοσηρότητας στον δημόσιο βίο, στην εκπαίδευση, στην δημόσια υγεία και σε άλλους ζωτικούς τομείς.

1. Π. Κονδύλης, Ο νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι φιλοσοφικές ιδέες, Θεμέλιο, Αθήνα, 1988, σ. 13.
2. Αθανασίου Παρίου, Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζήλον των από της Ευρώπης ερχομένων φιλοσόφων, 1802.
3. Βλ. Δημήτρης Αρβανιτάκης, Η Αγωγή του Πολίτη. Η γαλλική παρουσία στο Ιόνιο (1797-1799) και το έθνος των Ελλήνων, ΠΕΚ, 2020.
4. Ως συγγραφέας της φέρεται ο πατριάρχης Ιερουσαλήμ κυρ Άνθιμος ΣΤ’, ενώ σύμφωνα με άλλους ο Αθανάσιος Πάριος.
5. Φίλιππος Ηλιού, Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός, Μνήμων, Αθήνα, 1986, σ. 41.
6. Να σημειωθεί πως ακόμη και σήμερα θεολόγοι και Εκκλησία δεν έχουν ουδεμία θετική νύξη για τον Ρήγα, δεν μπορούν να τον ενσωματώσουν στην ψευδή αφήγησή τους και γι’ αυτόν τον λόγο τον απαξιώνουν. Παράδειγμα λυπηρό ο πρώην αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος ο οποίος το 2004 προσπάθησε με απαράδεκτους χαρακτηρισμούς να μειώσει τον μεγάλο οραματιστή και επαναστάτη, γράφοντας ότι ήταν «ένας επικίνδυνος ονειροπόλος» και ότι οι ιδέες του «έσπερναν αναρχία και θεωρητική εξέγερση»! Η Εκκλησία δεν μπορεί να ξεφύγει από το μεσαιωνικό σκοταδιστικό και μισαλλόδοξο παρελθόν της, πάντα διαστρεβλώνει την πραγματικότητα και την ιστορία, πάντα αντίθετη στην ελευθερία, την αλήθεια και την ανεκτικότητα.
7. Η αντιδιαφωτιστική μανία των σημερινών χριστιανών δεν θα άφηνε απέξω την μεγάλη μορφή του Κοραή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο θεολόγος Χρ. Γιανναράς που με κάθε ευκαιρία προσπαθεί να μειώσει το έργο του Κοραή με εμπαθείς σκοταδιστικές πολεμικές χωρίς επιχειρήματα. Την στιγμή που η ιστορική, γραμματολογική και πολιτική έρευνα αναδεικνύει την αξία της προσφοράς του μεγάλου Διαφωτιστή, ο αντιδιαφωτιστής θεολόγος, γνήσιος απόγονος και συνεχιστής των αντιλήψεων της οπισθοδρομικής Εκκλησίας και του αντιδραστικού καλογερισμού, κάνει λόγο για «ανθελληνισμό» (sic) και «μυωπικό αλληθωρισμό του Κοραή». Στην πραγματικότητα πρόκειται για τον δικό του ιδεολογικό αλληθωρισμό και την εθνικιστική χριστιανική του τυφλότητα.
8. Τα περισσότερα ιστορικά στοιχεία του παρόντος κειμένου είναι αντλημένα κυρίως από τα βιβλία του Φίλιππου Ηλιού και από τα: Πασχάλης Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1996. Και Κ. Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα, 1985.
9. «Η ταλαίπωρος Ελλάς δεν ανεστάθη αληθώς, αλλά τάφον μόνον ήλλαξε, και επέρασεν από νεκροθαπτών Τούρκων χείρας εις χριστιανούς νεκροθάπτας» (Κοραής, Τι συμφέρει εις την ελευθερωμένην από Τούρκους Ελλάδα να πράξη εις τας παρούσας περιστάσεις, δια να μη δουλωθή εις χριστιανούς τουρκίζοντας: διάλογος δύο Γραικών, Παρίσι 1830, σ. 14).
10. Οι μύθοι αυτοί κατασκευάσθηκαν από τον Παπαρρηγόπουλο, τον Ζαμπέλιο, τον Παπαδιαμάντη, τον Πανταζόπουλο, τους νεοορθόδοξους και τους συντηρητικούς διανοούμενους της Δεξιάς Κανελλόπουλο, Τσάτσο, Θεοδωρακόπουλο. Ο τελευταίος λ.χ. γράφει στο Το εικοσιένα και ο σύγχρονος ελληνισμός, σ. 57: «Το 1821 απετέλεσε την απαρχήν της καθάρσεως των Ελλήνων από την δευτέραν ιστορικήν των τραγωδίαν, η οποία διήρκεσε τετρακόσια χρόνια. Ο Δούρειος Ίππος δια την κάθαρσιν αυτήν ήτο η Ορθοδοξία, οι Κοινότητες, το Κρυφό Σχολειό και ο εμπορικός στόλος των υποδούλων Ελλήνων»! Όμως ο μόνος που έπαιξε ιστορικό ρόλο είναι ο εμπορικός στόλος, ενώ τα υπόλοιπα είναι αποκυήματα φαντασίας.
11. Οι όροι που χρησιμοποιώ στο σημείο αυτό έχουν σχέση με τις συγκυρίες και τα διακυβεύματα της εποχής εκείνης και όχι με σημερινές εκδοχές τους. Αναφέρομαι μόνο στις αρχές του 19ου αιώνα και πριν από την επανάσταση που υπήρχαν δύο συγκρουόμενες τάσεις: η μία ήταν η φιλελεύθερη με εκλογές, δικαιώματα, ελευθερίες κ.ο.κ. και η άλλη η αυταρχική, δεσποτική και μοναρχική. Τελικώς στον νεοσύστατο κρατίδιο επικράτησε η δεσποτική μοναρχική με τον Καποδίστρια και, μετά την δολοφονία του, με τον Όθωνα. Αυτή η αρνητική εξέλιξη καθόρισε την μετέπειτα ανώμαλη πορεία της χώρας για πάρα πολλά χρόνια.

Συνέχεια…

Το 1821 και η αλήθεια

6 April 2021
Comments Off on Το 1821 και η αλήθεια
Το παρακάτω κείμενο προέρχεται από απομαγνητοφώνηση ομιλίας που έγινε στα πλαίσια της εκδήλωσης της Ένωσης Αθέων «1821: ο ρόλος της εκκλησίας στην επανάσταση».
Η Βασιλική Κοϊτσάνου, υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων και μέλος της Γραμματείας της Ένωσης Αθέων, παρουσιάζει το θέμα της αντλώντας στοιχεία από το ομώνυμο βιβλίο του Γιάννη Σκαρίμπα.
Η ομιλία, με τίτλο  «Το 1821 και η αλήθεια», έχει αναρτηθεί στο κανάλι της Ένωσης Αθέων στο YouTube, όπου μπορείτε να σχολιάσετε.

«Το 1821 και η αλήθεια», του Γιάννη Σκαρίμπα. Ο Γιάννης Σκαρίμπας, στο βιβλίο του αυτό, αναζητά με πάθος την αλήθεια για τα όσα συνέβησαν το 1821. Συμβουλεύεται πηγές ιστορικών της εποχής και των μετέπειτα χρόνων, όπως ο Μέντελσον-Μπαρτόλντι, ο Γιάννης Κορδάτος, ο Δημήτρης Φωτιάδης, απομνημονεύματα αγωνιστών, και τα βάζει με τους κλασικούς ιστορικούς, όπως ο Παπαρρηγόπουλος, που ωραιοποιούν και παραποιούν γεγονότα για να τα φέρουν στα μέτρα της εκάστοτε εξουσίας. Υποψιάστηκε ο Σκαρίμπας ότι κάτι δεν του είχαν διηγηθεί καλά. Μας λέει: «Με το να παριστάνουν την Ελληνική Επανάσταση σαν πράξη εξωελλαδική, το οποίον ότι την παρασκεύασαν ελόγου τους, παν να μειώσουν την αυτοδύναμη αξία της, για να τους λογαριάζουν σωτήρες. Το σινάφικο όλων αυτών, ‘κατεστημένο’, τους κάνει να μιλάν την ίδια γλώσσα. Ας ξέρουν ότι μας είναι αναξιόπιστοι.»

«Τους κατηγοράμε και τους βοάμε: λέτε ψέματα. Δεν είναι αυτό το ’21. Το Πατριαρχείο το αφόρισε. Οι πρόκριτοι και οι ιεράρχες το χλεύασαν. Ο Καποδίστριας του γύρισε της πλάτες του. Ο Κοραής ‘μας’ το μυκτήρισε. Ο Καραντζάς, ο Μαυροκορδάτος και ο Ιγνάτιος το ξεπούλαγαν στους ξένους. Χώρια οι Νέγρηδες και οι Κωλέττηδες, χώρια ο Κιουταχής και ο Ιμπραΐμης. Η κατατρεμάρα του δε λέγεται».

Μας μιλάει λοιπόν ο Σκαρίμπας για μια εθνικο-κοινωνική επανάσταση, μοναδική στην ιστορία, η οποία, όπως όλες οι κοινωνικές επαναστάσεις κατά τη γνώμη του, απέτυχε.
«Το είπα και το ξαναλέω: το ’21 δεν ήταν όμοιο με καμιά επανάσταση του κόσμου. Το ότι, παρά τον Μέτερνιχ και το Συνέδριο της Βιέννης, παρά τον Ιμπραήμ και τον Ιγνάτιο, παρά τον Κοραή και τον Βρυώνη, παρά την αντίδραση του ιερατείο και των προκρίτων, μπόρεσε και να εκραγεί και να σταθεί, αυτό δεν ήταν θαύμα, γιατί το θαύμα είναι μια παραβίαση της φυσικής διαδικασίας της ύλης, πράγματα της δικαιοδοσίας των αγίων μας. Το ’21 ήταν μια εθνικο-κοινωνική επανάσταση, πρώτη και η τελευταία της Ιστορίας. Χτύπησε τον Κιουταχή και τον Δράμαλη, όσο και τον ντόπιο τσορμπατζή και τον δυνάστη. Αποθέωσε τον Κανάρη, ενώ κατέλαβε την Καγκελαρία της Ύδρας εξ εφόδου. Κήδεψε τον Μάρκο Μπότσαρη και τον Μπάιρον, ενώ στα Βέρβαινα θα ’σφαζε τον Παλαιών Πατρών και τους προκρίτους. Είναι Μεγάλο, όχι για τις απαντήσεις, που δεν δόθηκαν, αλλά για τις που έθεσε ερωτήσεις: μπορεί να ένας λαός νοείται λεύτερος, με μόνο την εθνική ανεξαρτησία του; Η άλωση της Βαστίλης λέει όχι. Αλλά του ’21 οι ερωτήσεις είναι δύο: χωρίς την εθνική ανεξαρτησία τους οι λαοί μπορούν να αλώνουν τις Βαστίλες τους; Την ερώτηση αυτή, πρώτα την έθεσε, μπρος στους ιστορικούς του κόσμου, το 1821. Κι αυτοί έμειναν κόκαλο, δεν ήξεραν τι ν’ απαντήσουν στο τσαρούχι!»

Και σ’ αυτήν την επανάσταση ο ρόλος της εκκλησίας και του κλήρου εν γένει είναι εντελώς διαφορετικός από αυτόν που έχουμε διδαχτεί στο σχολείο και μας παρουσιάζουν τα βιβλία που γράφτηκαν όχι με γνώμονα την αλήθεια και το κοινό καλό αλλά το ίδιον συμφέρον κρατούντων. Ειδικά για τον κλήρο, ο Σκαρίμπας μάς λέει:
«Πράγματι, ποτέ πριν στην ιστορία τους Πατριαρχείο και πατριάρχες του δεν είδαν τέτοιες αυτοκρατορικές στα χέρια τους εξουσίες. Μάλιστα, λίγοι βασιλείς τέτοια είχαν απολαύσει μεγαλεία. Ότι καμιά φορά οι Τούρκοι τους κρεμάγαν, αυτό γράφε το λάθος! Επί Βυζαντίου, οι αυτοκράτορες τούς είχαν διακοσμητικά του θρόνου τους παιχνίδια. Οι ίδιοι ήσαν δοσμένοι με τα ούλα τους στους στείρους δογματισμούς του filioque και στο αλληλοξούρισμα μεταξύ τους. Επί Τουρκιάς, ήσαν Αυθέντες Μεγαλότατοι, με αυλές και ανατολίτικες τελετουργίες ίδιων Χαχάνων. Πρωτέκδικοι και Τιτουλάριοι τους περιτριγύριζαν, σαν τη βασίλισσα μέλισσα οι κηφήνες. Αρχιδιάκονοι και Μεγάλοι Λογοθέτες. Και Αυθέντας τους προσαγόρευαν οι δούλοι τους:
‘Αυθέντα μας και δέσποτα, θειότατε, θεοπρόβλητε,θεοχαριτώτατε, προνοητά ημών κλπ. δουλικώς προσκυνούμεν. Ημείς οι πτωχοί δούλοι σου, οι ιερείς της Μητροπόλεως Αθηνών κλπ. και φιλούμεν τα ίχνη των τιμίων και αγίων ποδών σου κλπ.’ Από την Ιστορία των Αθηνών του Δημήτρη Καμπούρογλου, σελ. 161.
‘Ο Οικουμενικός Πατριάρχης επείχεν απόλυτον εξουσίαν επί των εκκλησιαστικών μοναστηρίων και του κλήρου, ηδύνατο να καθαιρή αρχιερείς και ιερείς, να χειροτονή αντ’ αυτών άλλους και να δικάζη αμέσως και εμμέσως τας μεταξύ χριστιανών διαφοράς. Τα εκκλησιαστικά κτήματα ανεγνωρίσθησαν αναφαίρετα και αφορολόγητα, η δε διαχείρισης τούτων αφέθη ελευθέρα εις τον Πατριάρχην και τους υπ’ αυτόν αρχιερείς και λοιπούς ιερωμένους. Πας χριστιανός υπεχρεώθη να διαθέτη ωρισμένον μέρος της περιουσίας του υπέρ της Εκκλησίας. Και εδημιούργουν μεν οι Τούρκοι διά της αναγνωρίσεως ενός χριστιανού εθνάρχου, περιβεβλημένου διά τόσον πολλών δίκαιων και προνομίων, κράτος εν τω ιδίω κράτει, αλλά τον εθνάρχην προσέβλεπον ως όργανον, το οποίον θα ηδύνατο να εξασφαλίση την δουλικήν υπακοήν των Ελλήνων και των λοιπών από του Οικουμενικού Πατριάρχου πνευματικώς εξαρτώμενων χριστιανών’. Αυτά από το Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, τόμος Ε’, σελίδα 305. Το, να, από ένα ‘κατεστημένικο’ παπαδαριό, περίμενε το ’21 εθνική έξαρση και χρέος, είναι σα να του ζήταε ‘ν’ άφηνε το γάμο για να πάει για πουρνάρια’.»

«Τίποτα δε μας δείχνει καλύτερα πόσο σωστά είναι αυτά που λένε ο Κολοκοτρώνης και ο Φωτάκος, πως η επανάσταση στάθηκε το έργο του λαού και του διαφωτισμού, από την Πατρική Διδασκαλία του πατριάρχη Γρηγορίου και την απάντηση σ’ αυτή του Κοραή με την Αδελφική Διδασκαλία. Ο πατριάρχης, εκπρόσωπος των πλουσίων και των συντηρητικών τάξεων, ανησύχησε από το ξάπλωμα στο υπόδουλο έθνος, των επαναστατικών ιδεών του 18ου αιώνα και κυκλοφορεί, είτε γραμμένο από τον ίδιο είτε κατ’ εντολή του, ένα βιβλιαράκι στ’ όνομα του πατριάρχη Ιεροσολύμων Ανθίμου, που είταν βαριά άρρωστος και τον νόμιζε ετοιμοθάνατο, με τον τίτλο ‘Πατρική Διδασκαλία, εις ωφέλειαν των ορθοδόξων χριστιανών’. Σ’ αυτό τονίζεται αδιάκοπα το παραμύθι πως οι δυστυχισμένοι σε τούτη τη ζωή είναι οι τυχεροί, γιατί θα είναι οι εκλεκτοί στην άλλη: ‘Ποδηγετούσι οι ιεράρχες τους πιστούς διά να απερνώσι τον ολίγων καιρόν της παρούσης ζωής με υπομονήν εις τας θλίψεις και ελπίδα όχι ενταύθα, αλλά εις την μέλλουσαν ζωήν’.»

«Ακόμα έλεγε: ‘Το πιο εύφορο και καλό μέρος της γης ήταν ιδιοκτησία των μοναστηριών. Μια φούχτα καλόγεροι που κι αυτοί ήσαν εξαρτημένοι απ’ τ’ Άγιο Όρος, από το Πατριαρχείο ή τον Μητροπολίτη, έπαιρναν αμύθητα εισοδήματα από γεννήματα, καρπούς και ζωντανά. Χιλιάδες αγρότες ήταν σκλάβοι των μοναστηριών και έτρεφαν τους μικρούς και μεγάλους καλόγερους με το μόχτο και τον ιδρώτα τους’. Από το βιβλίο του Γιάνη Κορδάτου ‘Σελίδες από την Ιστορία του αγροτικού κινήματος’, σελίδα 11.»

«Ξέρετε γιατί ο Θεός γκρέμισε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και έφερε τους Τούρκους; Το έκανε για το καλό των χριστιανών! Μ’ ακούστε τον ίδιον: ‘Ίδετε λαμπρότατα τι οικονόμησεν ο άπειρος εν ελέει και πάνσοφος ημών Κύριος, διά να φυλάξη και αύθις αλώβητον την αγίαν και ορθόδοξον πίστιν ημών των ευσεβών, και να σώση τους πάντας: ήγειρεν εκ του μηδενός την ισχυράν αυτήν βασιλείαν των Οθωμανών αντί της των Ρωμαίων ημών βασιλείας, η οποία είχεν αρχίσει τρόπον τινά να χωλαίνει εις τα της ορθοδόξου πίστεως φρονήματα, και ύψωσε την βασιλείαν αυτήν των Οθωμανών περισσότερον από κάθε άλλην, διά να αποδείξη αναμφιβόλως ότι θείω εγένετο βουλήματι και όχι με δύναμιν των ανθρώπων και να πιστοποιήσει πάντας τους πιστούς, ότι με αυτόν τον τρόπον ευδόκησε να οικονομήση μέγα μυστήριον, την σωτηρίαν δηλαδή εις τους εκλεκτούς λαούς’.»

Ο Σκαρίμπας κατακεραυνώνει στο βιβλίο του τον κλήρο, τη Φιλική Εταιρεία και τους φιλέλληνες, τον Κοραή, τον Καποδίστρια, τον Μαυροκορτάδο, τον Ιγνάτιο, τον Νέγρη, τον Κωλέττη, τον Κιουταχή, τον Ιμπραΐμη, αναγνωρίζει όμως την αξία του Ρήγα Φεραίου, των αγνών αγωνιστών, του Κολοκοτρώνη, του Μακρυγιάννη κλπ. Και βέβαια των απλών λαϊκών άγνωστων αγωνιστών, ανδρών και γυναικών, που σήκωσαν το μεγαλύτερο βάρος του αγώνα. Καταλήγει να πει:
«Να του βροντοφωνήσω κι εγώ ένα ζήτω: Ζήτω σου -θα του πω- το 21 των Ελλήνων! Ζήτω αθάνατε λαέ του Μαραθώνα και της Πίνδου!»
Εμείς πιστεύω ότι οφείλουμε επίσης να αναζητήσουμε και να αναγνωρίσουμε την αξία της αλήθειας και να μην επαναπαυόμαστε άκριτα στα έτοιμα μενού της ιστορίας. Την αλήθεια την οφείλουμε και στον εαυτό μας και στα παιδιά μας.

Συνέχεια…

Διαφωτισμός και 1821

5 April 2021
Comments Off on Διαφωτισμός και 1821
Το παρακάτω κείμενο παραχωρήθηκε στην Ένωση Αθέων στα πλαίσια της εκδήλωσης «1821: ο ρόλος της εκκλησίας στην επανάσταση».
Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Δήμου, αντί ομιλίας, έδωσε την άδεια να ηχογραφηθεί μια σύνθεση από τα άρθρα του «‘Σήμερα τα φώτα και ο φωτισμός…’ και ο Διαφωτισμός;» και «Πότε θα διδαχθούν τα παιδιά την αλήθεια για το ’21;». Στην παρούσα ανάρτηση, προστέθηκε επιπλέον μια παράγραφος από το άρθρο Η 201η Εικοστή Πέμπτη Μαρτίου (με έντονα πλάγια γράμματα) που ταιριάζει απόλυτα στο πνεύμα του υπόλοιπου κειμένου.
Η ηχογράφηση, με τίτλο  «Διαφωτισμός και 1821», έχει αναρτηθεί στο κανάλι της Ένωσης Αθέων στο YouTube, όπου μπορείτε να σχολιάσετε.

Κρίμα που τα παιδιά φέτος δεν τραγούδησαν τα κάλαντα των Φώτων. Ίσως τα πιο μελωδικά των γιορτών. Και τα πιο πολύτιμα. Γιατί ο Φωτισμός δεν θα έπρεπε να είναι μακριά από τον Διαφωτισμό. Και οι μήνες της πανδημίας, με τις αντιδράσεις της Εκκλησίας, έδειξαν πόσο μακριά είμαστε –ακόμα– από αυτόν. Τον «επικατάρατο Διαφωτισμό» όπως τον αποκαλούσε ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος.

«Επικατάρατο» το κίνημα που απελευθέρωσε τον άνθρωπο από τις δουλείες στις οποίες τον κρατούσαν δέσμιο οι βασιλιάδες και το αρχοντολόι τους, οι επίσκοποι και ο κλήρος τους, οι δεισιδαιμονίες και οι παραδόσεις; Το κίνημα που θέσπισε τα ανθρώπινα δικαιώματα, το κράτος δικαίου, τον διαχωρισμό των εξουσιών, την επιστήμη, την ελεύθερη σκέψη; Η πνευματική επανάσταση που έγινε η μήτρα τόσων άλλων επαναστάσεων – της Αμερικανικής, της Γαλλικής και κατόπιν της Ελληνικής, της οποίας τα διακόσια χρόνια γιορτάζουμε φέτος;

Αν βέβαια είχαμε ακολουθήσει τα κηρύγματα της εκκλησίας δεν θα είχαμε ποτέ επαναστατήσει. Μια και σύμφωνα με την «Οδηγία πατερική» που τύπωσε και κυκλοφορούσε το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως «ο Σουλτάνος ήταν ο στοργικός πατέρας μας που μας φρόντιζε σαν τα παιδιά του» και η Τούρκικη κατοχή ήταν ο πιο σύντομος και σίγουρος δρόμος για τον Παράδεισο.

«Sapere aude!» φώναζε με τα λόγια του Οράτιου ο μέγας Kant: «Τόλμησε να έχεις την δική σου σκέψη!» Και τι έλεγε το Πατριαρχείο, το 1821; «Ζήτω ο Γαληνότατος και κραταιότατος ημών άναξ, η κορωνίς των προκατόχων αυτού μεγάλων Βασιλέων, ο ακριβής φύλαξ της Δικαιοσύνης και της Επιεικείας, ο ευσπλαχνικότατος και ηρωικότατος Σουλτάν Μαχμούτ Β’».

Και μια που το θέμα σήμερα εστιάζεται στην επανάσταση του 1821, ας πούμε μερικές ιστορικά εξακριβωμένες αλήθειες:
Το κίνημα άρχισε από αστούς αλλά το αγκάλιασε ο λαός. Όμως, όπως γράφει ο Σκαρίμπας: «Το Πατριαρχείο το αφόρισε. Οι Πρόκριτοι και οι Ιεράρχες το χλεύασαν. Ο Καποδίστριας του γύρισε τις πλάτες. Ο Κοραής μας το μυκτήρισε». Η αρχή ήταν πολύ δύσκολη και το τέλος ολέθριο.

Η Εκκλησία όχι μόνο δεν πρωτοστάτησε στον Αγώνα αλλά τον πολέμησε με κάθε τρόπο. Αφόρισε τον Ρήγα Φεραίο, εναντιώθηκε στις «σατανικές» απόψεις για ελευθερία, ισότητα και δημοκρατία που έρχονταν από την Δύση και τελικά αφόρισε και την ίδια την επανάσταση. Φυσικά κανείς δεν ήταν στην Αγία Λαύρα στις 25 Μαρτίου και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός όχι μόνο δεν σήκωσε το λάβαρο (που φτιάχτηκε μετά από 50 χρόνια) αλλά έβριζε τον επαναστάτη Παπαφλέσσα ως «εξωλέστατον».

Η εκκλησία μάλιστα έχει πετύχει το απόλυτο προπαγανδιστικό επίτευγμα. Ενώ, επί δεκαετίες πολέμησε με λύσσα τις ιδέες της Επανάστασης, (ελευθερία, ισότητα, αδερφοσύνη) ως σατανικά δόγματα που έρχονταν από την Εσπερία, και μας εξόρκιζε να αγαπάμε τον «πατέρα μας» τον Σουλτάνο, και αφού κυνήγησε τον Ρήγα και αφόρισε τον Υψηλάντη, τώρα έχει πείσει τους Έλληνες ότι ήταν …υπερ-επαναστατική!

Το κύριο πρόβλημα της Ελλάδας, κατά τη γνώμη μου, είναι ο ατελής διαφωτισμός. Η φιλελεύθερη ορθολογική σκέψη, που αναλύει και φωτίζει, δεν επικράτησε εδώ. Υπάρχουν ακόμα σε αυτό το κράτος εστίες υστέρησης και σκοταδισμού που επηρεάζουν μεγάλες ομάδες του πληθυσμού. Η παιδεία μας ανήκει στο παρελθόν και οι σημαντικότερες και πιο έγκυρες επιστημονικές θεωρίες – όπως η εξελικτική του Δαρβίνου – σχεδόν ποτέ δεν διδάσκονται. (Όλως τυχαίως βρίσκεται πάντα στο τέλος του σχετικού σχολικού βιβλίου). Το μάθημα των θρησκευτικών είναι σκάνδαλο – ταιριάζει μόνο σε θεοκρατικό κράτος. Η ιστορία και άλλα μαθήματα βασίζονται ολοκληρωτικά στην «παπαγαλία» και δεν ενθαρρύνεται η έρευνα και η ανάλυση των θεμάτων. Η κριτική σκέψη και ο ορθός λόγος σχεδόν διώκονται – ακόμα και σε πανεπιστημιακό επίπεδο.

Όπως είδαμε, κατά την διάρκεια της πανδημίας, η Εκκλησία αντιστάθηκε σθεναρά στις απόψεις των ειδικών. Ακόμα και η ασθένεια ιερωμένων και μητροπολιτών, ακόμα και η αποδημία μερικών, δεν επηρέασαν τους διαφωνούντες. Σε άλλα Ευρωπαϊκά κράτη οι ίδιοι οι ιερείς έκλεισαν τους ναούς – εδώ όμως αντισταθήκαμε ηρωικά. Πού; Στην επιστήμη!

Η Ελληνορθόδοξη εκκλησία ευθύνεται ουσιαστικά για την καθυστέρηση της Ελλάδας. Αιώνες ολόκληρους με τον φανατικό αντιδυτικισμό της, πολέμησε την νεοτερικότητα, τον ορθολογισμό, την ανοιχτή κοινωνία.

Όσο δεν διαχωρίζεται η εκκλησία από το Κράτος, (η πρώτη μεγάλη μου απογοήτευση από τον ΣΥΡΙΖΑ – ήταν στο πρόγραμμά του!) όσο δεν γίνεται οικονομικά ανεξάρτητη (πουθενά, από ότι ξέρω, δεν είναι οι ιερείς δημόσιοι υπάλληλοι) δεν θα γίνουμε μία σύγχρονη πολιτεία.

Σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη, στην φορολογική τους δήλωση, οι πολίτες δηλώνουν αν ανήκουν σε κάποια δόγμα και, αν ναι, πληρώνουν εκκλησιαστικό φόρο. Έτσι χρηματοδοτούνται οι Εκκλησίες – από τους πιστούς τους. Γιατί πρέπει στην Ελλάδα οι άθεοι και οι αλλόθρησκοι, να πληρώνουν τον ορθόδοξο κλήρο;

Αλλά σε αυτή τη χώρα ο διαφωτισμός – τρομάρα μας – ονομάστηκε «επικατάρατος» από τον ίδιο τον προκαθήμενο της εκκλησίας μας. Τι χρείαν έχομεν άλλων μαρτύρων;

Συνέχεια…

Ο Ρήγας και η εκκλησία

4 April 2021
Comments Off on Ο Ρήγας και η εκκλησία
Το παρακάτω κείμενο παραχωρήθηκε στην Ένωση Αθέων στα πλαίσια της εκδήλωσης «1821: ο ρόλος της εκκλησίας στην επανάσταση».
Ο δημοσιογράφος Δημήτρης Ψαρράς, αντί ομιλίας, έδωσε την άδεια να ηχογραφηθεί το άρθρο του με τίτλο
 «Ο Ρήγας και η εκκλησία» και να αναρτηθεί στο κανάλι της Ένωσης Αθέων στο YouTube, όπου μπορείτε να σχολιάσετε.

Ο Ρήγας Βελεστινλής είναι ίσως ο πιο μελετημένος πρωταγωνιστής της Επανάστασης του ’21. Εντούτοις ο Ρήγας εξακολουθεί να μένει στο σκοτάδι. Το επαναστατικό του μήνυμα και το πολιτικό του σχέδιο δεν παύει μέχρι σήμερα να δυσκολεύει την επίσημη ιστοριογραφία. Και πολλές φορές η επιλογή των ιστορικών είναι η αποσιώπηση αν όχι η ευθεία παραποίηση της δράσης και του έργου του.

Βασικός λόγος γι’ αυτή τη δυσκολία είναι ότι ο Ρήγας με το έργο του μεταφέρει στους πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τα πιο ριζοσπαστικά μηνύματα του Διαφωτισμού, κάτι που δεν ήταν δυνατόν να ανεχτεί η Διοικούσα Εκκλησία, δηλαδή το Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, αλλά εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να θεωρείται σκανδαλώδες.

Πώς να καταπιεί ο σύγχρονος συντηρητικός μελετητής την ταύτιση «παπάδων» και «αγάδων», «Τούρκων» και «Ρωμιών» στον «Θούριο», όπου διαβάζουμε:
Ανδρείοι καπετάνοι, παπάδες, λαϊκοί,
σκοτώθηκαν, κι αγάδες, με άδικον σπαθί·
κι αμέτρητ’ άλλοι τόσοι, και Τούρκοι και Ρωμιοί,
ζωήν και πλούτον χάνουν, χωρίς καμμιά ’φορμή.
Το ίδιο ισχύει και για τις εθνοτικές ομάδες:
Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,
αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή,
για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί,

Ενώ στους επαναστάτες συγκαταλέγονται από κοινού «Χριστιανοί» και «Τούρκοι», δηλαδή μουσουλμάνοι:
Να σφάξωμεν τους λύκους, που τον ζυγόν βαστούν
και Χριστιανούς και Τούρκους σκληρά τους τυραννούν·

Σε όλα του τα έργα (λογοτεχνικά και επιστημονικά), την πολιτειακή συγκρότηση του μετεπαναστατικού κράτους, τον Θούριο και τους χάρτες του, ο Ρήγας μιλά βέβαια για τον Θεό και απευθύνεται σε Χριστιανούς, αλλά επαγγέλλεται μια δημοκρατική πολιτεία στην οποία οι πολίτες θα συμμετέχουν με ίσους όρους χωρίς διάκριση σε θρησκείες, γλώσσες, εθνοτικές καταγωγές ή ακόμα και κοινωνική θέση. Αλλά αυτό ήταν ανυπόφορο ήδη την επαύριο της ίδρυσης του Ελληνικού Κράτους.
Ο ιστορικός της Επανάστασης και της Φιλικής Εταιρείας Ιωάννης Φιλήμων ήδη το 1834 υποστηρίζει ότι το όραμα και το πολιτικό πρόγραμμα του Ρήγα ήταν ουτοπικό, επειδή στρεφόταν εναντίον των Ιεραρχών και των Προεστών.

Είναι γνωστή εδώ και ενάμιση αιώνα η αυστηρή εντολή που έστειλε ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ προς τον Μητροπολίτη Σμύρνης, τον Δεκέμβριο του 1798, έξι μήνες δηλαδή μετά τη θανάτωση του Ρήγα και των συντρόφων του, με την οποία απαιτούσε να συγκεντρωθούν και να του αποσταλούν όλα τα αντίτυπα του Συντάγματος του Ρήγα προκειμένου να καταστραφούν.
Τον Ιούνιο του 1998 η «Επιστημονική Εταιρεία Μελέτης Φερών Βελεστίνου Ρήγα» απευθύνθηκε στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο και ζήτησε να άρει το Πατριαρχείο την καταδικαστική απόφαση για το Σύνταγμα. Η απάντηση του Πατριαρχείου ήταν βέβαια αρνητική, με το επιχείρημα ότι ήταν ορθή και επιβεβλημένη η στάση του Γρηγορίου και ότι πλέον έχει εκλείψει το ζήτημα. Έφτανε μάλιστα το Πατριαρχείο να επικαλείται το γεγονός ότι «ο Προφήτης Ιερεμίας συνεβούλευσε τους αιχμαλώτους εις την Βαβυλώνα Ιουδαίους όπως ζήσουν εκεί ειρηνικώς άχρι καιρού, καίτοι αιχμάλωτοι και βιαίως μετοικισθέντες».
Εδώ είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος που αντιμετώπισε το ζήτημα ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, ο οποίος σε μονογραφία του για τον Πατριάρχη υπερασπίζεται τον Γρηγόριο για τη δουλική υποταγή του στις επιταγές του Σουλτάνου, ενώ κατηγορεί τον Ρήγα ως «επικίνδυνο ονειροπόλο» και, βέβαια, καταγγέλλει τη Γαλλική Επανάσταση. Δεν διστάζει, μάλιστα, να παραδεχτεί ότι ο Πατριάρχης «κατέβαλλε κάθε προσπάθεια να φαίνεται τουρκικώτερος των Τούρκων σ’ επαίνους, εξευτελιστικές κολακείες και διαβεβαιώσεις περί ασφαλείας και τάξεως από πλευράς υπηκόων. Αυτά συνιστούσε να κάνουν και οι άλλοι».
Ο Χριστόδουλος αποδίδει τη στάση του Πατριάρχη στις συνέπειες της Γαλλικής Επανάστασης: «Η περίοδος εκείνη δεν ήταν ομαλή. Υπήρχαν εμπλοκές διεθνούς χαρακτήρος, όπως τα ζητήματα που εδημιούργησε η Γαλλική Επανάστασις και επί των ελληνο-τουρκικών σχέσεων με εμπλοκή ξένων κρατών, όπως η υπόθεσις του Ρήγα. Επομένως υπήρχε αναταραχή».
Στη συνέχεια, ο Χριστόδουλος θεωρεί ότι ήταν «επόμενο να επιστρατευθή το Πατριαρχείο» από τον Σουλτάνο κατά της Γαλλικής Επανάστασης και παραθέτει τα σχετικά έγγραφα του Γρηγορίου, όπου οι Γάλλοι αποκαλούνται «ολετήρες της ανθρωπότητος, αντάρτες του Θεού και λυμεώνες της κοινής ευταξίας και ειρήνης», και οι πιστοί καλούνται να υπακούουν τους κατακτητές.

Ποιο είναι το συμπέρασμα;

«Ενεφανίσθη ένας οραματιστής, με πρόγραμμα επαναστατικό αλλά με βάσι τις αρχές της Γαλλικής Επαναστάσεως, που δεν άγγιζαν το μέγα πρόβλημα της υπόδουλης χώρας. Απεναντίας έσπερναν αναρχία και θεωρητική εξέγερσι. Κρινόμενος ο Ρήγας με τα μέτρα της εποχής του ήταν ένας επικίνδυνος ονειροπόλος. Η υπό στυγνή δουλεία Ελλάς είχε ανάγκη πολιτικής όχι κοινωνικής επαναστάσεως».

Ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος υπήρξε ειλικρινής. Δεν κρύφτηκε πίσω από μισόλογα και προσπάθειες να αποδοθούν στον Ρήγα απόψεις που ποτέ δεν υποστήριξε. Και τον αντιμετωπίζει απολύτως εχθρικά.

Αντίθετα απ’ την καθαρή θέση του Χριστόδουλου, επιχειρείται σήμερα από κύκλους της Εκκλησίας, αλλά και διαφόρων όψιμων ορθοδόξων φονταμενταλιστών, να διατυπωθούν απόψεις που εμφανίζουν τον Ρήγα ως βαθιά θρησκευόμενο, αν όχι θρησκόληπτο και του αποδίδουν θέσεις «νεομάρτυρα της Ορθοδοξίας». Η απάντηση δίνεται από τον ίδιο τον Ρήγα, αν φροντίσει κανείς να τον μελετήσει ανεπηρέαστος από βαρύ θυμίαμα.

Πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις η απόδοση στον Ρήγα της έκδοσης των περιβόητων «Χρησμών του Αγαθάγγελου» καθώς και η αναπαραγωγή της πληροφορίας ότι σε ένα από τα κιβώτια που είχε στείλει από τη Βιέννη στην Τεργέστη κατά την αποτυχημένη προσπάθειά του να φτάσει στην Ελλάδα και να οργανώσει την Επανάσταση, είχε δέκα αντίτυπα της Καινής Διαθήκης.

Και για μεν το πρώτο, έχει ήδη εξηγηθεί από άλλους μελετητές ότι πρόκειται για εσφαλμένη πληροφορία. Εξάλλου θα ήταν παράλογο να ταιριάξει κανείς την έκδοση αυτού του παραληρηματικού κειμένου με το εκδοτικό πρόγραμμα του Ρήγα, το οποίο –όπως ο ίδιος μας ειδοποιεί με την κατακλείδα στο «Φυσικής Απάνθισμα»- περιλάμβανε απλώς το «Πνεύμα των Νόμων» του Μοντεσκιέ, για το οποίο δεν έχουμε άλλες πληροφορίες, αλλά ασφαλώς γνωρίζουμε ότι δεν έχει τίποτα κοινό με τους «Χρησμούς».

Όσο για τα δέκα αντίτυπα της Καινής Διαθήκης, όπως αποκαλύπτω στο βιβλίο μου «Πώς συλλογάται ο Ρήγας», πρόκειται για μια λαθροχειρία του Κωνσταντίνου Άμαντου, ο οποίος μεταφράζει το 1930 ως «10 ελληνικά αντίτυπα της Καινής Διαθήκης» το γερμανικό πρωτότυπο των αυστριακών ανακριτικών αρχών που κάνει λόγο για «δέκα ελληνικά βιβλία περί της Καινής Διαθήκης» («10 griechische Bücher über das neue Testament»). Επί 90 χρόνια επαναλαμβάνεται αυτή η λαθεμένη πληροφορία, μόνο και μόνο για να εμφανιστεί ο Ρήγας ως κάτι που ποτέ δεν ήταν.

Ευτυχώς ο Ρήγας μας έχει αφήσει το πολύτιμο έργο του. Και σ’ αυτό διατυπώνονται σαφώς οι θέσεις του που όχι μόνο μιλούν για ένα ουδετερόθρησκο κράτος, αλλά περιγράφεται με γλαφυρό τρόπο ότι προκειμένου να αναπτυχθούν οι επιστήμες πρέπει να ξεπεραστούν αυτά που λένε οι «Γραφές». Όποιος επιθυμεί, μπορεί να συμβουλευτεί τα πρωτότυπα έργα του Ρήγα, τα οποία είναι γραμμένα, όπως λέει ο ίδιος, σε «απλό ύφος», έτσι ώστε όλοι να τα κατανοούν. Κανείς δεν δικαιολογείται να τα παρερμηνεύει ή, ακόμα χειρότερα, να τα πλαστογραφεί.

Συνέχεια…

Οι Κολλυβάδες καλόγεροι και η Ελληνική Επανάσταση

3 April 2021
Comments Off on Οι Κολλυβάδες καλόγεροι και η Ελληνική Επανάσταση
Το παρακάτω κείμενο προέρχεται από απομαγνητοφώνηση ομιλίας που έγινε στα πλαίσια της εκδήλωσης της Ένωσης Αθέων «1821: ο ρόλος της εκκλησίας στην επανάσταση».
Ο ιστορικός και πρώην κληρικός Συράκος-Ιωάννης Κεσέν, μιλά για τον ρόλο του κινήματος των Κολλυβάδων μοναχών στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Η ομιλία, με τίτλο  «Οι Κολλυβάδες καλόγεροι και η Ελληνική Επανάσταση», έχει αναρτηθεί στο κανάλι της Ένωσης Αθέων στο YouTube, όπου μπορείτε να σχολιάσετε.

Η δράση των Κολλυβάδων πατέρων πριν από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης.

Ακούμε Κολλυβάδες και το μυαλό μας πηγαίνει στα κόλλυβα και καλά κάνει το μυαλό μας που πηγαίνει στα κόλλυβα γιατί πίσω από αυτό το φερώνυμο πνευματικό κίνημα στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία, κρύβονται ακριβώς τα κόλλυβα.
Το 1754 λοιπόν στη Σκήτη της Αγίας Άννης, στο Άγιον Όρος, που αν έχει πάει κανείς, θα είδε το καθολικό, το κυριακό, που λέγεται κυριακό γιατί μαζεύονταν σ’ αυτό οι καλόγεροι κάθε Κυριακή για να κάνουν τις λατρείες της Κυριακής, την αναστάσιμη λειτουργία και τα λοιπά. Λοιπόν, αποφάσισαν να το ανακαινίσουν. Και βέβαια, όταν οι παπάδες, οι καλόγεροι και λοιπά θέλουν να κάνουν τέτοιες εργασίες, όχι μόνο τότε, αλλά κατά τη διάρκεια όλης της χριστιανικής ιστορίας μέχρι σήμερα, θυμηθείτε «Αποπερατώσατε την ανακαίνισιν του Ιερού Ναού» που βλέπουμε σ’ όλες αυτές τις εκκλησίες που χτίζονται γιατί μάλλον αυξάνονται οι πιστοί και χτίζονται εκκλησίες, τέλος πάντων, αυτό είναι μια άλλη υπόθεση, ζητάνε τα λεφτά του λαού. Ο λαός θα είναι αυτός που θα αναλάβει το ιερό καθήκον να αποπερατώσει τον ναό.

Έτσι λοιπόν, θέλανε να φτιάξουν ένα καινούργιο καθολικό, ένα καινούργιο κυριακό, για να θρησκεύουν την Κυριακή οι καλογέροι, και άρχισαν βέβαια τις ζητείες, τις ζητιανιές. Πούλαγαν λοιπόν κάποιου είδους συγχωροχάρτια. Να θυμίσω, τα συγχωροχάρτια δεν έπαψαν με τον Μαρτίνο Λούθηρο στη Δύση, αλλά μου φαίνεται ότι το τελευταίο συγχωροχάρτι, που δίνει άφεση αμαρτιών σε κάποιον ή κάποια, εκδόθηκε το 1957, από το Πατριαρχείο το ορθόδοξο της Αντιόχειας.

Όπως και να έχει, οι καλόγεροι μήνυσαν στον κόσμο ότι εμείς θα σας μνημονεύουμε τα ονόματα των νεκρών σας, αρκεί εσείς να μας δώσετε κάποια χρήματα, και χρησιμοποιώντας αυτά τα χρήματα, αφενός εμείς θα χτίσουμε το καθολικό εδώ, αφετέρου, οι νεκροί σας, μνημονευόμενοι θα αλλάξουν πιθανώς πνευματική κατάσταση, και από εκεί που μπορεί να βρίσκονται στο σκότος της κολάσεως, μέσα από τις δικές μας προσευχές να πάνε στον παράδεισο σαν αγγελάκια. Και άρχισαν τις ζητείες τέτοιου τύπου.

Κι ο κόσμος τσίμπησε, γιατί ο κόσμος τέτοια θέλει, κι άρχισε να στέλνει και ονόματα και λεφτά. Και ονόματα και λεφτά, και ονόματα και λεφτά, κι έτσι μαζεύτηκαν πάρα πολλά ονόματα και δεν έφτανε η ημέρα του Σαββάτου, η οποία θεωρείται και η μέρα η ιερή της μνημόνευσης των νεκρών, γιατί, ταυτόχρονα, οι καλόγεροι την ημέρα του Σαββάτου ήθελαν από τη σκήτη της Αγίας Άννας να πάνε στις Καρυές να κάνουν δηλαδή μια απόσταση, ώστε να συμμετάσχουν εκεί στο παζάρι το οποίο γινόταν για να βγάλουν τα προς το ζην. Κι έτσι λοιπόν κάποιοι είπαν ότι, έλα μωρέ, δεν πειράζει, αφού μαζεύονται τόσα ονόματα, θα τα διαβάζουμε και σε άλλες ακολουθίες και όχι μόνο σε εκείνες του Σαββάτου. Οι πιο παραδοσιακοί όμως, οι Κολλυβάδες, είπαν όχι, η αγία μας παράδοση λέει ότι οι νεκροί μνημονεύονται το Σάββατο, και τα κόλλυβα γίνονται το Σάββατο, δεν θα αλλάξουμε τώρα τις παραδόσεις.

Τέλος πάντων, έγινε ένα συμπούρμπουλο μεταξύ των καλογήρων, που στην ουσία, πίσω από αυτή τη σύγκρουση βρίσκεται η σύγκρουση του νεωτερικού πνεύματος, «Έλα μωρέ, να μνημονεύουμε κι άλλες μέρες» και του παραδοσιακού «Όχι, θα μνημονεύουμε την ημέρα εκείνη του Σαββάτου». Και μέσα από αυτό το κίνημα ξεπρόβαλαν κάποιες φιγούρες, κάποιες φυσιογνωμίες, που είναι γνωστές άχρι της σήμερον. Ο Αθανάσιος ο Πάριος, ο Μακάριος ο Νοταράς, ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, που έγραψε τόσο πολλά κείμενα και μετέφρασε εκείνη την περίοδο, που, στην ουσία, αποτελούν τη φωνή εκείνη μέσα απ’ το καλογερίστικο σκοτάδι που καλεί τους πιστούς συνεχώς σε μετάνοια, σε περισυλλογή και σε ελπίδα για τη μέλλουσα βασιλεία του Θεού που θα έρθει η οποία δεν έχει να κάνει με αυτήν την πραγματικότητα την οποία ζούμε και καλύτερα θα ήταν, σύμφωνα με τους Κολλυβάδες πατέρες, να κάνουν υπομονή οι Ρωμιοί, οι ορθόδοξοι ανεξαρτήτως εθνικότητας, να υπομένουν τον Οθωμανό δυνάστη γιατί «Έλα μωρέ, τι αξία έχει αυτή η ζωή» μπροστά στη μέλλουσα που θα μας χαρίσει ο γλυκός μας Ιησούς»;
Για να γίνει όμως περισσότερο κατανοητό αυτό, θα ήθελα να παραθέσω ένα μικρό σημείωμα για το τι σημαίνει καλογερίστικη παρουσία στο σύνολο της χριστιανικής ιστορίας, και μέσα σε αυτό το πλαίσιο να γίνει περισσότερο κατανοητό ποια είναι η συμβολή αυτών των ανθρώπων στην εθελοδουλία.

Τον 4ο αιώνα, μετά Χριστόν, στην Αλεξάνδρεια, εκεί ήταν – σύμφωνα με τον Αθανάσιο τον Μέγα, τον πατριάρχη που έγραψε τον βίο του – ο Αντώνιος. Ο Αντώνιος, ένας αγράμματος αγρότης, δεν του άρεσε και πολύ όλη αυτή η μετάλλαξη του χριστιανισμού, όπως είχε δηλαδή μεταλλαχθεί μέσα στα σαλόνια των επισκόπων, με τους διάφορους αυτούς γλείφτες με τις πολιτικές σκοπιμότητες, και αποφάσισε να πάρει των ομματιών του και να πάει στην έρημο να ζήσει για να βιώσει αυθεντικά το ευαγγελικό μήνυμα. Παράλληλα όμως με τον Αντώνιο, άρχισαν να πηγαίνουν και διάφοροι μαθητές κι έτσι να δημιουργείται μια δεύτερη πόλη, μια δεύτερη χριστιανική πόλη μέσα στην έρημο από ανθρώπους οι οποίοι θέλανε να ζήσουν έτσι αυθεντικά το κήρυγμα του ανυπόδητου και επί πώλου όνου Ναζωραίου, του επί πώλου όνου, που μπαίνει πάνω στο γαϊδουράκι και εισέρχεται στην πόλη των Ιεροσολύμων, του φτωχού αυτού θεού, φτωχοί οι ίδιοι.

Ξαφνικά όμως βλέπουν οι αυτοκράτορες ότι εκεί αρχίζουν να γίνονται διάφορες ραδιουργίες άλλου τύπου. Σου λέει «Ανεξέλεγκτοι είναι αυτοί, »πρέπει να τους εντάξουμε μέσα στο δικό μας πλαίσιο». Και τι κάνει; Στέλνει έναν πρώην στρατιωτικό, τον Παχώμιο, και φτιάχνει το πρώτο κοινόβιο, μαζεύοντας όλους αυτούς τους ξέμπαρκους καλογήρους και βάζοντάς τους μέσα στο μαντρί, εξ ου και «αρχιμανδρίτης» ο ηγούμενος, με ξεκάθαρη νομοθεσία στρατιωτικού τύπου. Κι έτσι σιγά-σιγά τα μοναστήρια, με τις εισφορές, στο διάβα των αιώνων, των αυτοκρατόρων, γίνονται κέντρα μέσα στα οποία μεγαλύνεται η αυτοκρατορική εξουσία και επιβάλλεται στους τόπους όπου τα μοναστήρια αυτά υπάρχουν.

Το μεγάλο «μπαμ» γίνεται μετά την Εικονομαχία, όπου η βδελυρή θα έλεγα νίκη των καλογήρων τους φέρνει πιο κοντά στην εξουσία και όπου πηγαίνουν αυτοί οι ενοχικοί τύποι κοντά το μόνο που θέλουν να κάνουν είναι να συσπειρώνουν, μέχρι και σήμερα, τους ανθρώπους, και κυρίως τους ανθρώπους της εξουσίας, γύρω τους ώστε όταν οι άνθρωποι της εξουσίας θαυμάζουν αυτούς τους διαχειριστές της ενοχής των άλλων, στην ουσία αυτοί να κινούν υπόγεια τα νήματα. και φτάνουμε στον Αθανάσιο τον Αθωνίτη, στον ο αιώνα, τον Λουκά, τον ιδρυτή της Μονής του Στειρίου, σε τέτοιες προσωπικότητες που αλλάζανε σφαλιάρες με τους αυτοκράτορες, ήταν πολύ φιλαράκια. Και οι αυτοκράτορες τους διαλέγουν και γύρω από το όνομά τους δημιουργούν μοναστικές αδελφότητες, οι οποίες αδελφότητες εξυπηρετούν πάντοτε τα συμφέροντα του εξουσιαστή.
Το ίδιο βέβαια και στη Μονή Δαφνίου, η νέα Μονή της Χίου εξίσου, με χρήματα του μονομάχου του Κωνσταντίνου Θ’, γίνεται η μεγάλη κρίση των Ησυχαστών και των Αντιησυχαστών. Κερδίζουν οι Ησυχαστές με τον Γρηγόριο τον Παλαμά, οι ομφαλοσκόποι, άλλο σκότος από εκεί, με αποτέλεσμα να φτάνουμε λίγο πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης και οι άνθρωποι να συγκρούονται μεταξύ Ενωτικών και Ανθενωτικών. Οι Ενωτικοί, όπως ξέρετε πολύ καλύτερα από μένα, θέλανε την ένωση με τη Δύση και τη βοήθεια της Δυτικής Εκκλησίας, οι Ανθενωτικοί έβλεπαν στο πρόσωπο του Πάπα και στη Δύση τον ίδιο τον σατανά και φώναζαν «Κάλλιο το τουρκικό φέσι παρά η παπική τιάρα».

Όταν ο Μωάμεθ ο Πορθητής αλώνει την Κωνσταντινούπολη, το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να βρει έναν Ανθενωτικό, τον Γεννάδιο, τον Γεώργιο και μετέπειτα μετονομασθέντα Γεννάδιο Σχολάριο, που έλεγε ότι καλύτερα είναι στους ελληνόφρονες να κόβεις τα χέρια, μου φαίνεται, μπορεί να κάνω και λάθος σ’ αυτό, να τους κόβεις τα χέρια και να τους πετάς ζωντανούς στη θάλασσα ώστε να χαθεί η μαρτυρία τους στον χρόνο. Μιλάμε για τέτοια χριστιανική αγάπη. Όπου ο Σχολάριος, ως Ανθενωτικός, ήταν προσκολλημένος στις θέσεις της Ορθοδοξίας, και στη Δύση έβλεπε τον διάβολο. Αυτό έκαναν και οι Κολλυβάδες πατέρες, έβλεπαν στη Δύση τον διάβολο.

Ο Αθανάσιος ο Πάριος συγκρούεται διά εγγράφων και συγγραμμάτων με τον Κοραή, ο δε Κοραής συνθέτει την «Αδελφική διδασκαλία», ο άλλος απαντάει με την «Πατρική διδασκαλία», δια στόματος του φερωνύμου Πατριάρχου Ιεροσολύμων. Με τον «Νέο Ραψάκη», ένα άλλο κείμενό του προς τον Κοραή γυρνάει και λέει ότι όχι, θα προτιμήσουμε τον Τούρκο διότι ο Τούρκος είναι αυτός ο οποίος μας δίνει την ασφάλεια να συνεχίσουμε να πιστεύουμε και να υπομένουμε αυτή τη σάπια και σκάρτη ζωή, ώστε να λάβουμε τον στέφανο της βασιλείας των ουρανών, γιατί αυτός είναι ο σκοπός μας.
Διάβαζα τις επιστολές του Κοσμά του Αιτωλού, που τον έχουν οι ορθόδοξοι περί πολλού. Τέτοιο γλείψιμο σ όλους αυτούς, πασάδες, σουλτάνους, σου ‘πα μου ‘πες. «Μεγαλειότατε, που σε έστειλε ο Θεός, ώστε εμείς να μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι να ασκούμε την πίστη μας και τις θρησκευτικές, τις λατρευτικές μας πρακτικές».

Οι καλόγεροι πάντοτε τα ίδια προβλήματα δημιουργούσανε. Στην Κατοχή, στους Γερμανούς, αυτοί προϋπάντησαν τον Χίτλερ και τους Ναζί αναγνωρίζοντας το «θέλημα του Θεού» στο πρόσωπό τους. Οι καλόγεροι είναι αυτοί που κινούν μέχρι και σήμερα τα νήματα, με τις σύγχρονες ζητείες, και τις εικόνες και τα κόκαλα που μυροβλύζουν, διεκδικώντας τις ψυχές και τα λεφτά των ανθρώπων. Ξέχωρα απ’ αυτό το πλαίσιο, δεν μπορούμε να καταλάβουμε τι σημαίνει ο σκοταδισμός του κολλυβαδισμού.
Ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, εξέχων μέλος του κολλυβαδικού κινήματος, γράφει τους βίους των νεομαρτύρων. Και εμείς σήμερα, στη σύγχρονη Ελλάδα, έχουμε ένα ζήτημα πρόσληψης. Πώς διαβάζουμε αυτά τα κείμενα; Τα παίρνουμε και τα διαβάζουμε ως αυθύπαρκτα. και αναγιγνώσκουμε σε όλο αυτό τους καημένους τους χριστιανούς, που έδιναν τη ζωή τους για την πίστη τους, σαν να είναι ένα γεγονός το οποίο συνέβαινε άπαξ. Συνέβη εκεί, συνέβη εδώ, συνέβη παραπέρα. Παιδιά, το να σκοτώνεται ένας άνθρωπος εκείνη την εποχή ήταν μια καθημερινότητα. Την οποία, όμως, το εθνικό αφήγημα σήμερα, αφενός μας κάνει να τη διαβάζουμε ως μια διαφορετικότητα, ως κάτι το οποίο δεν συνέβαινε τόσο και συνέβαινε στους καημένους χριστιανούς. Και σε όλες αυτές τις προσωπικότητες, των νεομαρτύρων, όπως ονομάστηκαν από την εκκλησιαστική φιλολογία, προσδίδεται εθνική χροιά. Προσδίδεται εθνικός ρόλος, δηλαδή ότι αυτοί σκοτώθηκαν για του Χριστού την πίστη την αγία. Και ότι πίσω από αυτή την πίστη βρισκόταν, σου λέει, και η εθνική συνείδηση.

«Ρωμιούς» τους αναφέρει όλους ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο Κολλυβάς αυτός πατήρ της Εκκλησίας. Δεν διαφοροποιείται η γραφή του όταν μιλάει για κάποιον Βούλγαρο, ή κάποιον Σέρβο στην καταγωγή, ή κάποιον Έλληνα. Για τους Κολλυβάδες δεν είχε σημασία τι εθνικότητας ήσουν. Είχε σημασία, όπως και για την κεντρική εξουσία, τίνος θρησκεύματος, πού θρησκεύεσαι, σε ποια θρησκεία ανήκεις. Δεν πρέπει λοιπόν να πολεμάμε τον Τούρκο, τον Οθωμανό, δεν πρέπει να του αντιστεκόμαστε, γιατί είναι φίλος μας. Αυτό λέει το κολλυβαδικό κίνημα. Σου λέει, είναι φίλος μας που θα μας βοηθήσει η παρουσία του να περάσουμε ωραία… «Ωραία», έστω και με καταπιέσεις.

Στον «Νέο Ραψάκη» ο Αθανάσιος ο Πάριος το λέει, ρε παιδί μου, ότι, εντάξει, δεν περνάμε τις καλύτερες μέρες, αλλά τουλάχιστον η δουλίτσα γίνεται. Περνάμε το διάβα της ζωής, η άλλη ζωή έχει σημασία, μην αγωνιστείς για αυτή τη ζωή. Στην «Ελληνική Νομαρχία», ο ανώνυμος συντάκτης το είχε καταλάβει αυτό. Σου λέει, αυτοί τώρα προτάσσουν την εθελοδουλία. Άρα, η Εκκλησία είναι εχθρός μας, δεν είναι φίλος μας. Δεν είναι φίλοι μας στο εγχείρημα για μια επανάσταση η οποία θα λάβει σάρκα και οστά στο μέλλον.

Οπότε, αν έχουμε να θυμόμαστε κάτι από τους καλογήρους αυτούς, αλλά και γενικότερα από τους μοναχούς κάθε εποχής, είναι ακριβώς αυτή η ομφαλοσκόπηση που πρέσβευε ο Γρηγόριος ο Παλαμάς. «Κοίτα τον εαυτό σου μέσα σου, μη σε νοιάζει τι γίνεται έξω από σένα, μη σε νοιάζει αν σε εξουσιάζουν ή όχι, σημασία έχει να εξουσιάσεις εσύ, με τη βοήθεια του καλού Χριστούλη, τα πάθη σου».

Οι καλόγεροι ήταν πάντα εναντίον κάθε αφύπνισης γιατί οι ίδιοι ήθελαν να έχουν τα ηνία της ελευθερίας των άλλων ανθρώπων διότι έτσι υποστασιοποιούνται ανά τους αιώνες. Και, για να το θέσω λαϊκά, γουστάρουνε και αισθάνονται χρήσιμοι, στην αχρηστία τους. Σπέρματα του κολλυβαδικού πνεύματος σήμερα θα τα βρούμε στον Παΐσιο, στον Ιάκωβο τον Τσαλίκη, σε όλες αυτές επίσης τις σκιώδεις μορφές που η Εκκλησία, κατά το δοκούν και προς δόξαν της, και προς κλήση νέων προβάτων μέσα στους κόλπους της έχει κατάλληλα χρησιμοποιήσει.

Και με βλέπετε έτσι να πωρώνομαι μιλώντας για τους καλόγερους και την καλογερική γιατί πρώτος που έκαψε τη γούνα του από αυτού του είδους τα κηρύγματα για την αναζήτηση της πνευματικής εντός ημών ελευθερίας και τα λοιπά, είναι ο ομιλών, ο υποφαινόμενος. Οπότε, έχω μια προσωπική μαρτυρία, πέρα από εκείνη του ιστορικού, να καταθέσω.

Εύχομαι καλή συνέχεια σε αυτή την προσπάθεια και να στείλω ένα ανοιξιάτικο χαμόγελο σε όλες και όλους.

Συνέχεια…