O Θεός ως Αγάπη

Τι εστίν αγάπη;

Δύσκολο ερώτημα. Προσωπικά δεν ξέρω αν είμαι σε θέση να το αποδώσω ικανοποιητικά με λόγια. Άλλωστε, το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης λογοτεχνίας αναλώνεται σ’αυτή την κατεύθυνση. Πάντως, ένα είναι σίγουρο: Αγάπη άνευ αντικειμένου δεν υπάρχει. Πρέπει να έχεις κάτι για να αγαπάς. Είναι συναίσθημα με κατεύθυνση, με αποδέκτη. Το αντικείμενο της αγάπης μπορεί να είναι μικρό ή μεγάλο, απτό ή άυλο, αλλά πρέπει να υπάρχει, έστω και κατά φαντασίαν.

Στη θρησκεία, η αγάπη συνήθως παρομοιάζεται με την αγάπη ενός πατέρα για το παιδί του (Θεός προς Άνθρωπο), ενώ για την αγάπη του Ανθρώπου προς το Θεό συνήθως χρησιμοποιείται ο όρος "Θείος Έρως".

Αυτή όμως η ανάμειξη αυτού του τόσο πολύτιμου και στοιχειώδους ανθρώπινου συναισθήματος δημιουργεί ένα… μικρό πρόβλημα στη χριστιανική κοσμοθεώρηση.

Η χριστιανική κοσμοθεωρία

Η τυπική χριστιανική κοσμοθεωρία μπορεί να συμπυκνωθεί ως εξής: Ο Θεός υπήρχε ανέκαθεν και περιλαμβάνει στη φύση του την αγάπη. Κάποια στιγμή δημιούργησε τους αγγέλους και αργότερα τους ανθρώπους από αγάπη (οι χρονικές εκφράσεις χρησιμοποιούνται συμβάσει μόνο, αφού υποτίθεται ότι ο Θεός είναι άχρονος). Έκτοτε κάποια από τα δημιουργήματά του παραστράτησαν και ο Θεός προσπαθεί να τα επαναφέρει σε κοινωνία μαζί του (με αποκορύφωμα την ενσάρκωσή του). Αυτό πιστεύω συνοψίζει τη γενικότερη χριστιανική κοσμοθεωρία. Περισσότερες λεπτομέρειες είναι περιττές νομίζω και δε θα μας χρειαστούν.

Αντιρρήσεις

Μα αυτή η κοσμοθεώρηση δε δημιουργεί πρόβλημα; Η αγάπη είπαμε πως είναι συναίσθημα με κατεύθυνση. Δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς αντικείμενο. Πώς μπορεί, λοιπόν, να υπάρξει Θεός Αγάπης (φύσει) πρωτού πλάσει κάτι ν’αγαπά; Ας δούμε ορισμένα σημεία:

• Κατ’αρχάς, όπως έχω ήδη αναπτύξει, ένα τέλειο Θεϊκό Ον δεν μπορεί να έχει επιθυμίες και μεγαλύτερη επιθυμία από το να αγαπά και να αγαπιέται είναι αμφίβολο αν μπορεί να υπάρχει. Η ίδια λογική εμποδίζει το Θείο από το να είναι Δημιουργός, αλλά αφού οι Χριστιανοί θεωρούν ότι ο Θεός της Αγάπης τους είναι και δημιουργός, θα πρέπει να αφήσω στην άκρη αυτό το σημείο για την ώρα.

• Είναι βέβαιο ότι ένα μοναχικό ον, όπως ο Θεός προ δημιουργίας, δεν μπορεί να αγαπά, εφόσον δεν έχει κάτι ή κάποιον να αγαπά. Βέβαια, ο Θεός των Χριστιανών είναι τριαδικός, οπότε είναι αναμενόμενο να υποστηριχθεί ότι ο Θεός ποτέ δεν υπήρχε χωρίς να έχει αντικείμενο αγάπης (το κάθε πρόσωπο της Τριάδας συνδέεται με τα άλλα με αγάπη). Επιπλέον, θεωρείται άχρονος, οπότε μπορεί να υποστηριχτεί ότι αγαπούσε τα μελλοντικά όντα που θα έφτιαχνε. Βάσει αυτών, ο Τριαδικός Θεός δεν είναι αντιφατικός ακόμη.

  Το ερώτημα που προκύπτει είναι, ποιος μπορεί να ήταν ο λόγος για τον οποίο το Θείο αποφάσισε να ξεφύγει από τα όρια της αυτο-αγάπης και να αποζητήσει αυτόν τον ερωτικό δεσμό με κατώτερα όντα που δημιούργησε το ίδιο. (το "ερωτικός" το χρησιμοποιώ με την έννοια του "θείου έρωτος" πάντα). Η συνήθης απάντηση είναι ότι ήθελε να προσθέσει και άλλα όντα σ’αυτό τον κύκλο αγάπης (πρώτα τους αγγέλους και μετά θεωμένους ανθρώπους). Αλλά αυτό δημιουργεί δύο ζητήματα, το καθένα με τα προβλήματά του.

• Μήπως αυτό σημαίνει ότι η αρχική αγάπη στην τριαδική κοινωνία δεν ήταν τέλεια και χρειαζόταν συμπληρωματικά αντικείμενα αγάπης; Αδιανόητο για Χριστιανό να παραδεχθεί κάτι τέτοιο. Οποιαδήποτε νύξη περί ατέλειας προκαλεί πυώδεις φλύκταινες.

• Έστω ότι η αγάπη μεταξύ των προσώπων της Αγίας Τριάδας είναι τέλεια, αλλά με κάποιον τρόπο (αδιάφορο πώς) η δημιουργία νέων αντικειμένων αγάπης αιτιολογείται. Μα η άπειρη αυτή αγάπη του Θείου, τότε, δε θα έπρεπε να έχει πλημμυρίσει τον ορατό και αόρατο κόσμο με άπειρα όντα αποδέκτες-συμμετόχους της Θείας αυτής Αγάπης; Κυριολεκτικά, δε θα έπρεπε να υπάρχει κανένα σημείο του σύμπαντος χωρίς έλλογα όντα με πνευματικά χαρακτηριστικά τουλάχιστον αντίστοιχα με τα ανθρώπινα! (αν όχι αγγελικά· και ας μην ξεχνάμε ότι μπορεί το σύμπαν να είναι άπειρο ως χώρος, αλλά ως κατοικήσιμες πλανητικές επιφάνειες ειναι πεπερασμένες.)

  Μη με παρεξηγήσετε… είμαι σχεδόν βέβαιος ότι υπάρχει έλλογη ζωή στο σύμπαν πέρα από εμάς, αλλά, αν ίσχυε η κοσμοθεωρία των Χριστιανών, έλλογη ζωή θα έπρεπε να υπάρχει παντού (και φυσικά συνθήκες που να μπορούν να τη συντηρήσουν)· αλλά κάτι τέτοιο δεν το βλέπουμε. Κυριολεκτικά, οι υλικοί αποδέκτες-μέτοχοι της θείας αγάπης θα έπρεπε να είναι άπειροι (και όχι άπειροι = απλά πάρα πολλοί, αλλά άπειροι = κυριολεκτικά αμέτρητοι.)

  Η αντίφαση θα μπορούσε να λυθεί εύκολα με την υπόθεση άπειρων συμπάντων που φιλοξενούν όλα έστω και ένα είδος έλλογης ζωής (ούτως ή άλλως η επιστήμη έχει αρχίσει να καλοβλέπει την υπόθεση του Πολυσύμπαντος, αναπόδεικτη μέχρι στιγμής). Το κακό είναι ότι πολλοί επίδοξοι απολογητές (όπως ο William Lane Craig), στην προσπάθειά τους να στηρίξουν το Κοσμολογικό Επιχείρημα του Καλάμ, έχουν αποφανθεί μετά περισσής σοβαρότητος ότι στον υλικό κόσμο το πράξει άπειρο είναι αδύνατο και ανύπαρκτο και υφίσταται μόνο ως μαθηματική έννοια. Θα το προσυπογράψω κι εγώ αυτό το συμπέρασμα, όχι απλά επειδή με βολεύει, αλλά επειδή είναι σωστό (τουλάχιστον για το δικό μας σύμπαν). Ειρωνικότατο…

  Αν είχαμε εν δυνάμει άπειρο χρόνο θα μπορούσαμε να αυξηθούμε και να πληθυνθούμε και να κατακυριεύσουμε το σύμπαν (βέβαια, πάλι δε θα φτάναμε σε άπειρο αριθμό, αφού άπειρο με διαδοχικές προσθέσεις δεν επιτυγχάνεται). Αλλά το σύμπαν, δυστυχώς, σύμφωνα με τη χριστιανική κοσμοθεώρηση, έχει ημερομηνία λήξεως· τη Δευτέρα Παρουσία (η οποία μάλιστα περιορίζει ακόμη περισσότερο τους κοινωνούς αυτής της Θείας Αγάπης). Κάθε προσπάθεια απείρου βρίσκει διαρκώς εμπόδιο το γεγονός ότι ουσιαστική απειρία στο υλικό σύμπαν δεν μπορεί να υπάρξει.

  Βέβαια, κάποιος μπορεί να αντιπεί ότι ο Θεός είναι άχρονος, οπότε αυτή η απειρία υλικών όντων δεν είναι ανάγκη να υπάρχει εξ αρχής, αλλά να φτάσει άπειρο αριθμό με την πάροδο του χρόνου, οπότε από θεϊκή οπτική γωνία μπορεί θα μπορούσε να επιτευχθεί ένας πολύ μεγάλος αριθμός, αλλά και πάλι όχι κατ’ουσίαν άπειρος (που είναι και το ζητούμενο).

• Ίσως κάποιος αντιτάξει: "Μα αφού το σύμπαν μας δε μπορεί να έχει άπειρο αριθμό όντων, μήπως η απειρία καλύπτεται από τον άυλο κόσμο; Ποιος μπορεί να ξέρει αν οι άγγελοι δεν είναι άπειροι!" Όντως, αυτό είναι το μόνο σημείο στο οποίο μπορεί να πατήσει πλέον ο Χριστιανός. Την ασφάλεια της άγνοιάς του για την αόρατη και άυλη κομπανία του Θεού. Ισχύουν αυτά που μόλις είπαμε για τους αγγέλους; Ξέρουμε ότι το άπειρο είναι αδύνατο στον υλικό κόσμο. Στον άυλο όμως;

  Από τους Πατέρες της Εκκλησίας πληροφορούμαστε ότι οι άγγελοι δεν είναι άυλοι, όπως ο Θεός. Σ’εμάς φαντάζουν άυλοι, αλλά για το Θεό είναι πλήρως υλικά όντα (φιλολογική περικοκλάδα ίσως, αλλά αυτή τη στιγμή αδιάφορο). Αυτό δεν αρκεί για να συμπεράνουμε, όμως, αν ο αριθμός τους μπορεί να περιοριστεί βάσει της μη δυνατότητας ύπαρξης ουσιαστικού απείρου. Θα πρέπει οι άγγελοι να υπόκεινται και στο νόμο του αιτίου-αιτιατού. Ισχύει αυτό; Μα φυσικά! Όπως και το υλικό σύμπαν, έτσι και οι άγγελοι έχουν στιγμή δημιουργίας (δεν είναι εκτός χρόνου και αιώνιοι, όπως ο Θεός του Χριστιανισμού). Επιπλέον, από το πάθημα του Εωσφόρου, γνωρίζουμε ότι υπόκεινται σε παρόμοιους περιορισμούς, όπως οι άνθρωποι: έχουν ελεύθερη βούληση, μπορούν να κάνουν επιλογές, και σίγουρα δεν διαθέτουν παντογνωσία, αλλίως ο Εωσφόρος δε θα έκανε καν τον κόπο να μπει στη λογική να αντιταχθεί στο Θεό. Διαφαίνεται ότι ακόμα κι αν δεν ανήκουν στο δικό μας χρόνο, υπάρχει και για τους αγγέλους κάτι αντίστοιχο του χαρακτηριστικού του υλικού κόσμου, της πράξης-αποτελέσματος, αιτίου-αιτιατού. Άλλωστε, αν υπήρχαν άπειροι άγγελοι, τότε δε θα υπήρχε λόγος για τη δημιουργία του ανθρώπου, αφού η Θεία Αγάπη θα ικανοποιούνταν από τους αγγέλους. Το πρόβλημα για το Χριστιανό παραμένει.

Επίλογος

Ας συνοψίσω: Ένας Θεός με τα χαρακτηριστικά του Χριστιανικού και με την Αγάπη στη φύση του απαιτεί την ύπαρξη άπειρων πλασμάτων, κάτι που οι ίδιοι οι θεολόγοι έχουν αποκλείσει ως αδύνατο. Άλλη μία φορά ο Χριστιανικός Θεός εμφανίζεται εσωτερικά αντιφατικός (και χωρίς να πιαστούμε και με τη Βίβλο κιόλας). Η συζήτηση περί του Θεού-Αγάπης περιορίζεται συνήθως σε αναλύσεις επί αναλύσεων για το τι είναι αγάπη, πώς εκφράζεται η Θεία Αγάπη στον κόσμο, αν την αξίζουμε και για το γιατί υπάρχει κακό στον κόσμο, και παραβλέπονται τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν από τα βασικά χαρακτηριστικά του χριστιανικού Θεού, όταν εισάγεται σ’αυτόν η αγάπη ως μέρος της φύσης του. Για ποιο λόγο εκτρέπεται η συζήτηση; Μάλλον… άλλα λόγια ν’αγαπιόμαστε…